M. T. Ir is q u L o V
arajasiga k o ‘tarilishi m um kin. 0 ‘zb ek , q ozoq , qoraq alp oq , qirg‘iz
Download 33.62 Kb. Pdf ko'rish
|
|
arajasiga k o ‘tarilishi m um kin. 0 ‘zb ek , q ozoq , qoraq alp oq , qirg‘iz, Lirkman tillari fon etik sistem asi, gram m atik qurilishi va lu g ‘at boyligi hatdan bir-biriga yaqin. Bu qadim davrlarda shu xalqlarni tashkil tgan urug4 va q ab ilalam in g aralash yashagani, yaqin m u n osabatd a o ‘lganligi bilan izohlanadi. Shunday qilib, sotsiolingvistika hozirgi kunda katta odimlar bilan ivojlanib borm oqda. Bu zamon taqozosidir. 0 ‘z mustaqilligiga rishgan davlatlam ing o ‘z milliy adabiy tillarini yaratish, yozuvni soslash, uni mukammallashtirish ishlari jadal olib borilmoqda. Fan va texnika taraqqiyoti xalqaro savdo-sotiqning kengayib borishi bir tomondan, tillarda baynalminal so‘zlar sonining oshib borishiga sabab b o isa, ikkinchi tomondan, mahalliy tillar bilan xalqaro til vazifasini o ‘tayotgan tillar o ‘rtasidagi to ‘qnashuvlarga, til chatishuvlariga (kreollashtirish, pijinlashtirish) sabab boim oqda. Bu masalalar bilan ijtim oiy tilsh u n o slik sh u g ‘u llan ish i, b u n d ay h o d isa la m in g qonuniyatlarini ilmiy ravishda ochib berishi zarur. Demak til, Sossyur aytganidek «o‘zi uchun va o ‘z ichida» voqe bo‘lmasdan, u bir tomondan o‘z ichki qonuniyatlari asosida evolyutsion yo‘l bilan rivojlansa, ikkinchi tomondan, tashqi tazyiqlar, ta ’sirlar asosida ham rivojlanishi mumkin ekan. Jamiyatga til qanchalik zarur b oisa, tilga jamiyatning boiishi ham shunchalik zarurdir. Tilning mavqei, rivojlanishi uning muomalada boiishiga bogiiq. Til o ‘zining muloqot, bilish, ifoda vazifalarini bajarishi uchun uning o ‘z hududi, bu hududda yashovchi jamiyati, jamiyatning iqtisodiy bazasi bo‘lmog‘i darkor, zero bu hudud, sodir boiayotgan barcha ijtimoiy-iqtisodiy о ‘zgarishlar, m a’naviy va mafkuraviy siljishlar tilga o ‘z ta ’sirini o ‘tkazmay qolmaydi. Til kishilar orasida asosiy muloqot vositasi b o iis h i bilan bir q ato rd a xalqning hayotiy tajribasini, an’anasi, milliy xarakterini va hatto bilim darajasini aks ettiruvchi k o ‘zgudir. M illatning bu xususiyatlari o ‘zgaruvchandir, shuning uchun ulami o ‘zida aks ettiruvchi til ham doimo o ‘zgarib, yangilanib boradi. Ana shular tilga tashqaridan o ‘tkaziladigan ta ’sirdir. Shu ta ’sirlar asosida tilda sodir boiadigan o ‘zgarishlar sotsiolingvistika mavzularidan biri hisoblanadi. Har bir jamiyat a ’zosi tilning sotsiolingvistik ishlatish qoidalarini o‘zlashtirib olishi kerak. Gapiruvchining til malakasi har bir muayyan vaziyatda til vositalaridan mazkur shart-sharoitga to ‘g‘ri keladiganlarini tanlay bilishiga qarab belgilanadi. Bunday qoidalami gapiruvchilar ikki xil yo‘l bilan hayot va nutq tajribasi va maxsus tayyorgarlik orqali (maktab, oliy ta’lim sistemasida) o‘zlashtirishlari mumkin. Bunday m asalalar ham ijtimoiy tilshunoslik nazaridan chetda qolmaydi. Zamonaviy sotsiolingvistika yuqorida aytilganlardan tashqari ayollar, erkaklar, o ‘smirlar, m aktab va b o g ‘cha yoshdagilarning nutqiga xos xususiyatlarni o ‘rganish bilan ham shug‘ullanadi. Sotsiolingvistika yoki ijtimoiy tilshunoslik bilan uzviy bog‘langan tilshunoslik fanining yana bir yo‘nalishi - kognitiv tilshunoslikdir. «Kognitiv» atam asining asosida «bilish», «idrok etish» degan ma’nolar yotadi (ingliz tilida « congnitive », rus tilida «poznavatelniy»). Sh.Safarov fikricha, «Bilim olish va saqlash, uni amalda q o ‘llash va uzatish manbai va, nihoyat, uni shakllantiruvchi vosita b o ‘lgan til tizimi kognitiv tahlil obyekti ekanligiga hech qanday shubha yo‘q... Bilimning mavjudligi tilning mavjudligidan. Tilning o ‘zi esa kognitiv tizimning faoliyati mahsulidir, lisoniy tarkiblar tafakkur faoliyati natijasida shakllanadi». Shunday ekan, «tilshunoslik, psixologiya, sotsiologiya, madaniyatshunoslik kabi sohalar hamkorligi kognitiv faoliyat asosida voqelanuvchi hodisadir».1 K ognitiv tilsh u n o slik n in g asosiy vazifasi va m aq sad i til sistemasining insonlarning o ‘rab turgan muhitni, insoniyat tarixi va madaniyatini, urf-odatlarini o ‘rganishda, anglab olishdagi ishtirokini aniqlash, inson ongidagi mavjud tajribaga suyanib, to ‘plangan bilimni ma’lum tartibga tushirish, uni boshqalarga uzatishda vositachilik qilayotgan tilning rolini tadqiq etishdir. Aynan shu jarayonni hozirda tilshunoslar lingvokognitiv faoliyat deb yuritishadi. K ognitiv tilsh u n o slik n in g keng k o ‘lam da sh u g ‘ullanyotgan sohalaridan b a’zilari quyidagilar: kognitiv fonologiya, matnning real voqelikka munosabati, tilllar grammatik sathining о ‘mi va boshqalar. Axborotning inson ongidigi faollashuv darajasi, uzatilajak axborot mazm uni yoki ax b o ro tn i tinglovchiga yetkazilm oqchi b o ‘lgan ma’lumot muloqotga kirishayotgan shaxs tomonidan talaffuz etilgan gap into n atsiy asin in g tu ri, u rg ‘ularning jo y lash tirilish i orqali tinglovchiga yetkaziladi. Matnning real voqelikka munosabati, ya’ni haqiqatga mos kelish- kelmasligi, m a ’lum ki absolyut h aq iq at bilan gapiruvchining u to ‘g ‘risida berayotgan axboroti doimo bir-biriga mos kelmaydi, chunki insojj turli sab ab larg a k o ‘ra (bilib-bilm asdan, ataylab) 1 Sh.Safarov. K o g n itiv tilsh un oslik. -J iz z a x : «Sangzor» n as h riyo ti, 20 0 6-y il. 9 -1 2 betlar. voqelikni o‘zicha talqin qiladi, bunday holatlar gapiruvchining oldiga q o ‘ygan maqsadiga bog‘liq: gapiruvchi faktni o ‘zidek yetkazishi, qisman у о butunlay buzib k o ‘rsatishi uning aqliy imkoniyatlariga, ba’zan oldiga qo‘ygan maqsadiga monand boiishi mumkin. Tillaming grammatik tarkibi, uning tizimi kognitiv tilshunoslik nazaridan chetda qolmaydi. Voqelik va uni idrok etish m akon va zamon tushunchalari bilan uzviy bogiiqligi isbot talab qilmaydigan h a q iq a td ir. S hunday ekan, m u lo q o tg a k irish a y o tg a n shaxs tinglovchini qiziqtirayotgan mavzu (konsept)ni unga yetkazishda gapirilayotgan tildan leksik birliklarni tanlaydi, so‘ngra mavjud grammatik kategoriyalar asosida ulami modellashtiradi va shu tariqa uni tinglovchi e’tiboriga havola etadi. Voqelik (mavzu) - uni tegishli tartibda grammatik jihatdan modellashtirish - tinglovchi tomonidan bu axborotni qabul qilinib, idrok etilish jarayoni ijtimoiy tilshunoslik, psixolingvistika va kognitiv tilshunoslikning o‘rganish obyektlaridan biridir. Aytilganlardan m a’lum boiishicha, dunyoni, bizni o ‘rab turgan muhitni, sodir boigan, boiayotgan voqea va hodisalami bilish, idrok etish til faoliyati bilan uzviy bogiiqdir. «Kognitiv tilshunoslik... inson tomonidan til tizimini va ushbu tizimni harakatga keltiruvchi omillami o^zlashtirishi va ulardan foydalanish qoidalarini qay yo‘sinda tartibga solinishi kabi masalalar bilan shug‘ullanadi. Kognitiv - tilshunos lisoniy hodisalam ing ta fa k k u r faoliyatidagi o ‘rni, bajarad ig an vazifalari bilan qiziqadi. U (kognitivist) lisoniy va tafakkur faoliyatlari m unosabatlarining yuzaga keltiruvchi sabablarni qidiradi va bu sabablar oqibati b o ig a n m uloqat m atnlari - lisoniy tuzilm alarni tarkiban va mazmunan anglashga, tahlil qilishga harakat qiladi».1 Amaliy mashg6 ulotlarda muhokama qilish hamda mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 1. Sotsiolingvistika atamasi qanday ma’nolami anglatadi? 2. N im a uchun so tsio lin g v istik a keng odim lar bilan rivojlanmoqda? 3. Xorijiy sotsiolingvistika qanday masalalar ustida ishlamoqda? 1 Sh .S afaro v. Q a y d etilgan asar. 27-bet. 4. Boshqa tillardan s o ‘z o ‘zlashtirishning ijobiy va salbiy tomonlari to‘g‘risida gapiring. 5. Tillaming hozirgi davrdagi qanday rivojlanish qonuniyatlarini bilasiz? 6 . Tillar bir-biriga faqat leksik jihatdan ta’sir ko‘rsatadimi yoki grammatik nuqtai nazardan ham ta’sir o ‘tkazishi mumkinmi? 7. Chet ellarda va xususan AQShda sotsiolingvistika qanday masalalar bilan shug‘ullanadi? 8 . Mikrosotsiolingvistika va makrosotsiolingvistika nima? 9. Tildagi «kompensatsiya qonuni»ni tushuntirib bering. 10. Sotsiolingvistik tipologiya qanday o ‘lchovlar asosida tillarni turlarga ajratadi? 11. Standart, klassik, mahalliy, kreol, pijin, dialekt va sun’iy tillaming bir-biridan farqini tushuntirib bering. 12. «Lingva-franka» atamasi nimani anglatadi? 13. «Kognitiv» atamasining asosida qanday ma’no yotadi? 14. Kognitiv tilshunoslik qanday masalalar bilan shug‘ullanadi? YuNESKOning axborotiga k o ‘ra hozirgi kunda dunyoda 5600 dan ortiq til mavjud. Bu tillaming rivojlanish darajasi va jamiyatda tutgan o ‘mi, ularda gaplashuvchilaming soni turlichadir. 100-200 kishidan tashkil topgan qabilaning tili ham, yuz m illionli xalq gapiradigan til ham alohida til hisoblanadi. Mavhum tafakkur sohibi b o ig an odam turli tillami eshitganda yoki o ‘rganganda ularda asosan ikki jihatdan: moddiy o ‘xshashlik (net, not, nicht, nest yoki birodar, brother, Bruder, brat) va so ‘zlarning gram m atik tuzilishi, negiz yasalishi, gapda so ‘zlarning bir-biri bilan b o g ‘lanish usulidagi o ‘xshashlik (o‘zb. kitob + lar + im + iz + da) borligini albatta sezadi. Bu masalalar bilan jiddiy shug‘ullanish XIX asrdan boshlandi. Tillami turlarga ajratish to ‘g ‘risida gap borganda genetik (geneologik), m orfologik va struktural tasniflashga aham iyat beriladi. B a’zan tillarn i tu rlarg a ajratish tillar tipologiyasi deb ham yuritiladi. Tilshunoslik fanida bu eng katta muammolardan biri hisoblanadi. Uni hal qilishga chet el olimlari qatori, о‘zbek tilshunoslari ham o ‘z hissalarini q o‘shishmoqda. M a ’lumki, har qanday tipologiya qiyoslashni taqozo qiladi. J.Bo‘ronovning fikricha, til tizimlarini qiyosiy o ‘rganishda umumiy tipologik uslub va tarixiy qiyosiy uslub mavjud. U m um iy tip o lo g ik uslub lingvistik tipo lo g iy an i y aratish g a xizm at qiladi. Lingvistik tip o lo g iy a o ‘z n a v b atid a stru k tu ra l tipologiya universaliyasi, tillam ing tipologik (m orfologik) tasnifi, m axsus tip o lo g ik n azariy a va etalon tilni an iq lash n i q am rab oladi. Umumiy tipologik uslub «turli tillar tizimlarini umumlashtirib , qiyoslab о (rganuvchi uslub» dir. H ozirgi zam on lingvistik tipologiya fanining asosi b o ‘lgan struktural tipologiya, tilning struktural tilshunoslik uslublariga asoslanib, turli tillaming struktural belgilarini sistemaga soladi va inventarlashtiradi. Struktural tipologiya aniq uslublar asosida til qatlamining differensial belgilarini, tipologik xususiyatlarini aniqlaydi va ularning tipologik tasnifini tuzadi. Struktural tipologiya tildagi har bir strukturani umumiy lingvistik ishtirokchi tarzida 0 ‘rganadi . 1 Til universaliyalari barcha tillarga xos til xususiyatlaridir. Hamma tillam ing vazifalari bir xil b o ‘lganligi uchun, tillarda qandaydir 0 ‘xshashlik b o ‘lishi tab iiy d ir. T illar stru k tu ra sid ag i ana shu o ‘xshashlik hodisasi tildagi umumiy o ‘xshashlik yoki universallik deyiladi. Til universaliyalari barcha tilla r sistem alariga xos um um iy lingvistik kategoriyadir. Til universaliyalari yoki universalizm tildagi umumiy kategoriyalarni o ‘rganadi va deskreptiv ham da boshqa uslublarni tilning umumiy qonunlari bilan tipologik umumiylikni a n iq la sh d a q o 'lla n ila d i. U niversalizm til q o n u n la rin in g umumlashtirilishi demakdir. Strukturalizm deduktiv uslub vositasida ish ko‘rsa, universalizm induktiv uslub asosida ish ko‘radi, ya’ni m a’lum umumiylikni barcha tillar tizimlariga tatbiq etadi.2 Masalan: - agar til faqat suffiksli bo 'Isa, poslelog albatta bo ‘ladi; - agar til faqat prefiksli bo 'Isa , predlog ham bo 'ladi; - agar tilda rod kategoriyasi bo 'Isa, son kategoriyasi ham bo 'ladi; - agar tilda rod kategoriyasi otlarga xos bo 'Isa, olmoshlarda ham rod kategoriyasi bo'ladi.3 Morfologik tipologiya «tillaming grammatik qurilishiga qarab taksonomik guruhlarga b o ‘lish bilan shug‘ullanadi». Bu tipologiya ustida quyiroqda batafsil to ‘xtalib o ‘tamiz. Maxsus tipologik nazariya. «Tillar sistemalarini tipologik tadqiq qilish usullari hamda maxsus qoida va uslublarini yaratish, maxsus tipologik nazariyaning asosiy vazifasi hisoblanadi. Maxsus tipologik nazariyani yaratishda dunyo tillari sistemasi struktural tipologiyaning obyekti hisoblanadi. U konkret til sistemasini alohida o ‘rganuvchi deskreptiv uslub va bir guruh qardosh tillar 1 J.B o‘ ronov. In g liz va o ‘zbek tilla ri qiyosiy g ram m atikasi. -T o s h k e n t: 1973. 70-bet 2 J .B o ‘ ronov. Q a y d etilgan asar. 71 -7 2 -b e tlar. 3 Ж .Г р и н б е р г. Н е к о то р ы е гр а м м а ти ч ес ки е универсалии, преим ущ ественно касающиеся порядка значительны х элементов. Н о в о е в л ин гви стике. Т о м V . - М : 1970. 114-161-betlar. sistemasini o ‘rganuvchi genetik uslubdan foydalanib, umumiy tipologik uslublami yaratadi. Tipologik nazariya barcha tillar sistemalaridagi universallikni aniqlashga qodir boiishi kerak. Tipologik nazariya universaliyalami bayon etish usullarini ifodalaydi, tipologiya uchun maxsus atamalar tanlaydi».1 M e t a t i l ( e t a l o n t i l ) . Tipologiyaning asosiy vazifalaridan biri turli tillar sistemalarini tasniflash uchun mezon vazifasini o‘tovchi m a’lum sistema yaratishdir. Bunday sistema metatil yoki etalon til deyiladi. Etalon til umumiy universal til b o iib , ham m a aniq tillar uning invarianti hisoblanadi. Deduktiv usulda aniqlangan tayyor vositachini etalon tilga solishtirish n atijasid a bo sh q a tilla m in g sistem asi aniqlanadi. Etalon til sifatida aniq til yoki sistema ham olinishi mumkin. Etalon tilning asosiy vazifasi tillar sistemasini ifodalashda oichov birligi vazifasini o ‘tashdan iborat. K o‘rilayotgan nazariyada qayd qilinishicha, etalon til vazifasini umumiy sun’iy til qoidalaridan tashkil topgan ramziy til sistemasi yaxshi ishlangan konkret til, m a ’lum fonologik, m orfologik, sin tak tik m odellar va boshqa sisternalar bajarishi mumkin.2 Qiyosiy tipologiya J.Bo‘ronovning nazariyasiga asosan, qiyosiy tipologiya umumiy lingvistik tipologiyaning bir qismidir. «U ikki va undan ortiq aniq tillar tizimlarini, tillardagi m a’lum kategoriyalami deduktiv ravishda alohida o ‘rganadi, tillar tizimlaridagi lingvistik hodisalaming bir-biri bilan taqqoslab, umumiy tipologik qoida va qonunlar yaratadi. Ik k i til sistem asin i ik k i y o q la m a q iy o sla sh d a h a r b ir qiyoslanayotgan til sistemasining bayon etilgan materiali alohida- alohida qiyoslanadi. H ar bir qatlam birligining o ‘ziga xos xususiyati, bo sh q a q a tla m la rd a g i b irlik la m in g o ‘zaro a lo q alari hisobga olinadi».3 1 J .B o ‘ ro n ov. Q a y d etilgan asar. 75-bet. 2 J .B o ‘ ro n ov. Q a y d etilgan asar. 75-bet. 3 J .B o ‘ ro n o v . Q a y d etilgan asar. 76 bet. Qiyosiy tipologiya xarakterologiyani va universal grammatikani >‘z ichiga o lad i. X a rak tero lo g iy a tilla rn i qiyoslash b ilan hug‘ullanuvchi nazariy va amaliy fandir. U «biror aniq tilni boshqa il b ilan so lish tirib , uning x a ra k terli xususiyatini o ‘rg an ad i. Carakterologiya aniqlagan lingvistik birliklar va lingvistik belgilar lam struktural tipologiya, ham qiyosiy-tarixiy uslub uchun tayyor naterial bo ‘lib xizmat qiladi».1 Universal grammatika . Qiyosiy tipologiyaning bu qismi ham til istemalarini qiyoslash bilan shug'ullanadi. Universal grammatika arakterologiyadan farq qiladi. Agar xarakterologiya faqat bir xil [atlam larn i ta q q o sla sa , universal g ram m atik a g ram m atik ositalardan tashqari leksik vositalami ham hisobga oladi. Masalan, ;o‘plik kategoriyasi universal grammatika nuqtai nazaridan quyidagi ositalami o ‘z ichiga oladi: 1. K o‘plikni yasovchi affiksal morfema (ot, olmosh, fe’l va boshqa o‘z turkumlarida). 2. Son turkumiga kiruvchi so‘zlar. 3. Ayrim olmoshlar. 4. Jamlovchi otlar. 5. So‘z shakllarini o ‘zgartiruvchi fonetik hodisalar (umlaut): das Haus - uy die Tochter — qiz die Hauser - uylar die Tochter - qizlar das Buch - kitob die Mutter — ona die Bucher - kitoblar die Miitter - onalar Universal gram m atika qardosh b o ‘lmagan tillar sistemalarini [iyoslashda juda q o ‘l keladi. Shuningdek, u tarjim a nazariyasi, sksikografiya m etodika fanlari uchun ju d a muhim asos yaratib >eradi. Til universaliyalarini tuzishda universal grammatikadan qisman oydalaniladi. Qiyosiy tipologiya struktural tipologiyadan quyidagicha farq [iladi: a) tekshirilayotgan tillar soni chegaralanganligi sababli qiyosiy ipologiya umumiy tipologik qonun va mukammal til universaliyasini 1 J.B o ‘ ro n o v .Q a y d etilgan asar. 77-78 betlar. ishlab chiqolmasa ham, unga zamin yaratadi. Qiyosiy tipologik tadqiqotlar natijasida olingan til tizimiga oid dalillar tillar universaliyalari va umumiy tipologik qonun yaratishda ishlatiladi; b) qiyosiy tipologiya tillar tizimlarini alohida-alohida tadqiq qilish usullarini ishlab chiqadi va qiyoslash usullarini topadi; d) struktural tipologiya tillar elementlarining vazifalari va o'zaro aloqalarni qiyoslasa, qiyosiy tipologiya til elementlari o'rtasida aloqa bilan shug'ullanadi; e) qiyosiy tipologiya faqat tillar sistemasidagi o'xshashlikka tayanibgina qolmay, balki sistema birliklaridagi turlilik va ma'lum kategorial m a ’nolar ifodalanishidagi qatlamlararo farqlarini ham о 'rganadi. M asalan , s tru k tu ra l tip o lo g iy a til u n iv ersaliy asin i gapda qatlamlarga k o ‘ra aniqlaydi. Har bir qatlam birligini boshqa tillardagi aynan shunday qatlam birligi bilan taqqoslaydi. Qiyosiy tipologiya esa biror kategoriyani turli qatlamlar birliklari vositasida ifodalanish usullarini ko‘rib chiqadi. 0 ‘.Q. Yusupovning fikricha,1 til bilan bog'langan qiyoslash ikki xil: ayrim olingan tilning strukturasini o'rganishda ishlatiladigan qiyosiy uslub (bitta til ichida qiyoslash) va ikki yoki undan ortiq tillami o'rganishdagi qiyosiy uslub (tillararo qiyoslash) bo ‘lishi mumkin. Tilning fonem asidan tortib, to m urakkab sintaktik birliklari aniqlanguncha, qiyoslashning birinchi turidan foydalaniladi. Masalan: kitob, kitobim , kitobing , kitobi, kitobimiz, kitobingiz, kitoblari. Bunday qiyoslash natijasida bu so ‘z shakllari orqali yagona grammatik kategoriya - otlardagi grammatik egalik kategoriyasining ifodalanishi aniqlandi. Shuningdek, m azkur kategoriyada shaxs ham da son m a ’nolari ham o ‘z aksini topgan. Egalik shaxs bilan bog'liq bo'lgach, nutqda narsa va hodisalar uch shaxsdan biriga taalluqli ekanligi doimo anglashilib turishi kerak. Ega bo'lmish shaxs bo‘lishi va unga aloqador bo'lgan narsa ham birlik yoki ko'plikda turishi mumkin. Shu sababli bu kategoriyada son m a’nosi doimo aks etib, o'z grammatik ko'rsatkichlariga ega bo'ladi. 0 ‘zbek tilida egalik m a ’nosi takrorlanib turadigan gram m atik ositalar yordamida amalga oshiriladi. Bunday qiyoslash xususiy Ishunoslikka xos bo ‘Igan qiyoslash deyiladi. Har qanday qiyoslash atijasida qiyoslanayotgan hodisadagi o ‘xshashlik va farqlarni niqlash mumkin. Y uqorida keltirilgan misollardagi o ‘xshashlik arch a s o ‘zlar o rq ali y ag o n a egalik m a ’n o sin in g ifo d a la n a - otganligidadir. Farq esa har bir so‘z shakllarining xususiy m a’nosida: itobim garchi egalikni ifodalasa-da, kitobing so‘zidagi egalikdan irq qiladi, chunki birinchi so‘z birinchi shaxsga xos bo ‘lgan egalikni, ckinchisi esa ikkinchi shaxsga xos egalikni ko'rsatadi. Tillar aro qiyoslashda ikki yoki undan ortiq tillar qiyoslanadi. lunday qiyoslash o'z navbatida sistematik qiyoslash va nosistematik iyoslashga ajratiladi. Nosistematik qiyoslash Download 33.62 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|