M. T. Ir is q u L o V
kuch tom onidan o'm atilgan, degan fikrni ilgari surishgan. Tarixda
Download 33.62 Kb. Pdf ko'rish
|
kuch tom onidan o'm atilgan, degan fikrni ilgari surishgan. Tarixda bu oqim anologistlar deb nom olgan. H ozirgi tilsh u n oslik nuqtai nazaridan qaralsa, narsalar bilan ularning nom i orasida, umuman olganda hech qanday bog'lanish y o ‘q. Bu k o ‘pchilik olimlar tom onidan qayd etilgan. Chunki narsa bilan uning nomi orasida b o g ‘liqlik b o ‘lganda tillam ing soni 5000 dan ortib ketmasdi. Lekin shu bilan birga tillam ing bugungi holati, y a ’ni sin x ro n iy a nuq tai nazaridan zam on aviy tillarda har ikki oqimning fikrlarini tasdiqlovchi yetarli faktlar mavjud. Quyida ular t o ‘g ‘risida q o ‘shimcha m a’lumotlar beriladi. Tilning paydo boMishi to‘g‘risidagi asosiy farazlar Tilning paydo b o ‘lishi to ‘g ‘risida asosiy farazlardan biri tovushga taqliddir. Bu faraz qadimgi Y unonistonda - Dem okrit va Platon davrida o ‘rtaga tashlangan b o ‘lib, unga k o ‘ra ibtidoiy odamlar yo ongli, yo ongsiz tarzda turli-tuman tovushlar, ya’ni hayvonlarning baqiriqlari, q u sh larn in g sayrash i, sh am ol va sh arsharalarning o v o zla ri va h okazolarga taqlid qilishga harakat qilishgan. Ibtidoiy odam lar dastlab ayrim to v u sh la m i, keyinchalik bu to v u sh la m i bir-biriga q o ‘sh ib ta la ffu z q ilish n i o ‘rga n ish g a n : bu to v u sh va to v u sh birikmalari s o ‘z yasashga asos b o ‘lgan, degan fikr ilgari suriladi. Har bir tilda tabiat tovushlariga taqlid qilish y o ‘li bilan paydo b o ‘lgan s o ‘zlar, masalan, rus tilida кукушка, гавкать, шипеть (шипение), o ‘zb ek tilid a - q a r g ‘a, sh a r sh a r a , k a k lik , c h u m c h u q , m iy o v (m iyovlam oq)ning m avjudligi bunday farazga asos qilib olingan. Am m o bu so ‘zlar tildagi so ‘zlam ing juda kamchiligini tashkil etadi. T a b ia td a to v u sh c h iq a r m a y d ig a n n a r sa la r n in g so n i to v u s h c h iq a r a d ig a n la r g a n isb a ta n k o ‘p. S h u n d ay b o ‘lg a c h , to v u sh chiqarm aydigan narsalarga n om qayerdan olib q o ‘yilgan, degan tabiiy savol tug‘iladi. Tovushga taqlid qilish farazi to ‘g ‘ri b o ‘lsa, unda ibtidoiy jamiyatda yashagan qabilalar tilida bunday usulda yasalgan s o ‘zlarning soni fan va tex n ik a si rivojlangan xalqlar tilid agig a nisbatan k o ‘proq b o ‘lishi kerak. Lekin so ‘nggi yillarda Avstraliya va J a n u b iy A m e r ik a d a t o p ilg a n , ib tid o iy tu z u m n i b o sh id a n kechirayotgan qabilalar tilid a o ‘tkazilgan tajribalar, bu tillarda to v u sh g a taq lid qilish y o ‘li b ilan yasalgan s o ‘zlar rivojlan gan tillardagiga nisbatan birmuncha kamligini k o ‘rsatdi. Undan tashqari, tabiatdagi baqiriq-chaqiriq, shovqin-suronlarga taqlid qilish uchun nutq organlarining o ‘ta rivojlangan b o ‘lishi zarurligi ham aniqlangan. Dem ak, tovushga taqlid farazi tilning paydo b o ‘lishi masalasini uzil- kesil hal qilolmaydi. M a’lumki, til bilan tafakkur bir vaqtda paydo b o ‘ladi. Shunday ekan, yuqoridagi farazni ilgari surgan faylasuflar va tilshunoslam ing fikri til bilan tafakkur birligiga ziddir, chunki farazda dastlabki taqlidiy tov u sh lam i ibtidoiy odam lar beixtiyor «izhor qilishgan» deyiladi. Bunday holda til tafakkurdan a w a l paydo b o ‘Igan degan n o to ‘g ‘ri xulosa yuzaga kelishi mumkin. Undovlar farazi. T ilning paydo b o ‘lishiga doir ikkinchi keng tarqalgan fikr undovlar farazidir. Bu faraz ham qadimiy b o ‘lib, uning asosida ham hayvonlarning baqiriq-chaqiriqlari yotadi. Bu faraz asoschilarining fikricha, ibtidoiy odam lar hayvonlarning baqiriq- chaqiriqlarini o ‘rganib, ular orqali o ‘zlarining ichki kechinmalari, g‘am-alamlarini ifodalashgan: oh, uh kabi undov so ‘zlar bunga misol qilib k o ‘rsatiladi. Tildagi boshqa s o ‘zlar esa ana shunday s o ‘zlam ing birikuvidan kelib chiqqan, deb tushuntiriladi. Taniqli fransuz olimi Jan Jak Russo (XVIII asr) ham shu fikrni quvvatlagan. D unyodagi barcha tillarda bunday birliklar mavjud b o ‘lib, ular yordamida har xil so ‘z turkumlari yasalishi mumkin (o ‘zbek tilida uflamoq va rus tilida охать, ухать). Lekin bu so ‘zlam ing miqdori shu qadar kamki, tildek murakkab hodisa ana shu y o ‘l bilan paydo b o ‘lgan, deyish bu masalani juda soddalashtirib yuborgan b o ‘lur edi. M a ’lu m k i, tiln in g a so siy v a z ifa si o d a m la r o r a sid a fikr almashinuvini ta ’minlashdir. Binobarin, mazkur farazni qabul qilish tilning asosiy vazifasini, tilning ijtimoiy hodisa ekanligini rad etishga olib keladi. Ichki kechinmalami izhor qilish doimo ham jamiyatning b o ‘lishini taqozo qilmaydi. Vaholanki, tilning yashashi va rivojlanishi jamiyat bilan uzviy b o g ‘liq: jamiyat bor joydagina til bor, til bor joyda jamiyat mavjud. Mehnat chaqiriqlari farazi. Bu farazni ilgari surgan olim larning fikricha, til odamlar jam oa b o iib mehnat qilayotganlarida mehnatni tashkil qilishda foydalanilgan tovushlar asosida paydo b o ‘lgan. Hozirgi zam on olimlarining m a’lum ot berishicha, tilning paydo b o ‘lishida mehnat chaqiriqlarining hech qanday daxli y o ‘q, chunki u na odam lar orasida aloq a vositasi vazifasin i bajaradi, na narsa va hodisalaming nomini ataydi va na his-hayajonni ifodalaydi. Bu faraz ham tilning kelib chiqish sabablarini, tilning paydo b o ‘lishini jamiyatning paydo b o ‘lishi, s o ‘zlash va fikr yuritish qobiliyatiga ega b o ‘lgan insoniyatning paydo b o‘lishi bilan uzviy ravishda bog‘lay olmaydi. Ijtimoiy kelishuv farazi. Bu faraz X IX asm ing ikkinchi yarmida paydo b o ‘lib, uni ilgari suruvchi olim lar b a ’zida bir-biriga zid Kulosalarga kelishgan, ularning tilning kelib chiqishi t o ‘g ‘risidagi asosiy fikrlari bir xil. Qisqa qilib aytganda, bu farazga narsalarni qanday atashni odamlar o ‘zaro kelishib olishgan. K o ‘rinib turibdiki, boshqa farazlarga qaraganda, bu eng oddiy va oson tanqid qilinishi mumkin, chunki biror narsa t o ‘g ‘risida kelishib olish uchun, tabiiyki, kelishuv vositasi, y a ’ni til kerak. Binobarin, bu faraz tilning paydo bo‘lishini emas, balki til rivojlanishining bir y o ‘nalishini tushuntirishi mumkin. Hozirgi vaqtda u yoki bu fanga taalluqli s o ‘z va atamalar o fczaro kelishib olinadi. Lekin buning tilning paydo b o ‘lishiga hech qanday aloqasi y o ‘q. Y uqorida qayd etilgan farazlar ayrim-ayrim olinganda tilning paydo b o ‘lishi jarayonini t o ‘la-to‘kis tushuntirib bermasa-da, ulaming har birida m a’lum darajada haqiqat bor, y a ’ni bu fikrlam ing har qaysisi tilning paydo b o ‘lishi hodisasiga o ‘z hissasini q o ‘shgan. A w a l aytilganidek, til - ijtimoiy hodisa, odamlar jam iyatlarga uyushgan vaqtdan boshlab bir-birlariga nimanidir aytish ehtiyoji tu g ‘ilgan. Tilning paydo b o ‘lishi tafakkur bilan bir vaqtda sodir boMgan. insoniyatga xos bo ig a n bu ikki hodisa bir-biri bilan uzviy b o g ‘langan, biri ikkinchisisiz yashay olmaydi. Tilning asosida tafakkur yotadi, tafakkur esa o ‘z navbatida til orqali nam oyon b o ia d i, rivojlanadi. Til takomillashishining garovi esa - tafakkurdir. Tillaming shakllanishi va rivojlanishi Qabila va urug4 tillari. Ijtimoiy formatsiyalar va til. K ishilar ibtidoiy jam iyatning dastlabki davrlarida t o ‘d a -to‘da, y a ’ni urug‘ b o ‘lib yashaganlar. U ru g‘ kishilar jam iyatining eng kichik, oddiy hamda qadimiy uyushmasidir. Bir nechta qardosh uru g‘lar qabilani tash kil qilgan . Bunday uyushmalaming har birining o ‘z tili, o ‘z aloqa vositasi b o ‘lgan. M a’lumki, jonli mavjudot k o ‘payish xususiyatiga ega. Vaqt o'tishi bilan qabila a ’zolari ko'payib, kengroq hududga tarqala boshlaydi. Boshqa joylarga ko'chib ketgan qarindosh qabilalar m a’lum ijtimoiy- iq tiso d iy sharoitlard a bir tilning turli shevalarida so'zlash u v ch i qabilalam ing uyushmasiga - qabila ittifoqlariga birlashadi. Qabila ittifoqlarining umumiy tili bo'lib, ayrim qabila tillari qabila ittifoqi tiliga nisbatan sheva holotini egallaydi. Qardosh qabilalar ittifoqi vaqti kelib xalqni tashkil qiladi. Kishilik jam iyati bu uyushm asining asosiy belgilari: um um iy til, um um iy hudud, m adaniyat va m a’naviy taxlitning umumiyligidir. Xalqning asosiy belgilaridan biri bo'lgan milliy til bir-biridan farq qiluvchi shevalam i o'zaro yaqinlashtiruvchi, yetakchi, iqtisodiy va m adaniy markaz tili sifatida nam oyon bo'ladi. Shevalar, m illiy tillar urug'chilik davridan boshlab son jihatdan ko'payib boradi. A w a l bir qabila ittifoqiga kirgan tillarda markazdan uzoqlashgan sari, shevaga xos farq orta boradi va oxir natijada bu farq yangi til paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin; son o'zgarishi sifat o'zgarishiga olib keladi. Y angidan-yangi sheva va tillam in g paydo bo'lishida ikki omil - vaqt va m asofa hal qiluvchi ahamiyatga egadir: vaqt o'tgan sayin, m asofa kengaya borishi, yangi sheva va tillar paydo bo'lishiga olib keladi. Farqlanish va mujassamlashuv. Shevalam ing soni ko'payishi va ular asosida yangidan-yangi tillam ing vujudga kelishini tilshunoslikda farqlanish tushunchasi bilan belgilashadi. Shunday qilib, farqlanish deganda tilla m in g shevalarga parchalanishi tushuniladi, bir tilga mansub shevalam ing miqdorining ortib borishi anglashiladi. Tilning shevadan farqi shuki, til butun bir xalqqa xizmat qiladi, sheva esa xalqning bir guruhigagina taalluqlidir. Shu sababdan til ko'p funksiyali, hamma uchun umumiy aloqa vositasi, y a ’ni invariant vositadir, sheva esa, vazifa nuqtai nazardan chegaralangan bo'lib, tilning bir variantini tashkil etadi. X alq tili yozm a-adabiy til ko'rinishida ham nam oyon bo'lish i mumkin, lekin uning hamma tillam i birlashtirish qobiliyati bu davrda ancha ojiz va ta ’sir kuchi kam bo'ladi. Jam iyatning m uayyan tarixiy sharoitida xalqlar taraqqiy qilib, millat bo'ladi. M illatning paydo bo'lishi va rivojlanishi uchun, albatta, ko‘p sonli odam lar orasidagi iqtisodiy m unosabat b o ‘lishi zarur. M illatning asosiy belgilari: umumiy hudud, um um iy til, um um iy m a d a n iy a t va m a ’n a v iy b irlik d ir. Shu b e lg ila rn i o ‘z id a m ujassam lashtirgan kishilar uyushm asini m illat deyish m um kin. Bunday uyushmaning tilini biz milliy til deb ataymiz. Til birligi va uning erkin rivojlanishi millatning asosiy belgilaridan biridir. Milliy til o ‘z adabiy yozuv shakliga ega b o ia d i. Milliy tilning bu shakli mazkur m illatning har bir a ’zosi, har bir shevasi uchun umumiydir. Har bir millatning madaniy merosi ana shu tilda o'z aksini topadi. Har bir til turli rivojlanish davrini boshidan kechiradi. Birorta til paydo b o igan id an boshlab to hozirgacha faqat o'z-o'zicha rivojlanib kelayapti deyish mumkin emas. M a’lumki, til inson bilan bog'liq. Til D‘z -o 'z id a n riv o jla n m a y d i, faqat ja m iy a t tild a n fo y d a la n g a n i uchungina u rivojlanadi va o ‘zgarib turadi. Dem ak, tilning rivojlanish tarixi, jamiyat tarixi bilan uzviy b o gia n g a n . Substrat va superstrat hodisasi. Til taraqqiyotida qo'shni xalqlar 3‘rtasidagi turli m unosabatlar, savdo-sotiq va m adaniy aloqalar, urushlar o ‘z t a ’sirini qoldiradi. Bunday h odisalar b a ’zi tillarda ko‘proq, ba’zilarida esa kamroq aks etadi. Masalan, hozirgi zam on ingliz tili lug‘at boyligining faqat 30 foizga yaqini so f ingliz tiliga Did, qolganlari roman va sharq tillaridan kirgan so ‘zlardir. Tillam ing bunday munosabatlari tillar hamkorligi deyiladi. Tillar hamkorligida tilla m in g c h a tish u v ig a od a td a k a tta a h a m iy a t b erilad i. B a ’zi Dlimlaming fikricha, har qanday hamkorlik ham tillar chatishuviga kiravermaydi. M asalan, bir tildan ikkinchi tilga s o ‘z o ‘zlashtirilishi tillar chatishuviga kirmaydi, chunki ©‘zlashtirilgan so'zlar tilning grammatik k o‘rinishiga o'z ta ’sirini o ‘tkazmaydi: arab tilidan o'zbek tiliga о ‘zlashtirilgan so'zlar bunga yaxshi misol b o ‘la oladi. Fransiyaning X I asrda Britaniya orolini bosib olishi va fransuz tili bilan anglosakson tillari orasidagi aloqa chatishuvga eng yaxshi [nisoldir. M a’lumki, bu yerda g ‘oliblar tili b o im ish fransuz tili bilan, mag‘lublar tili - anglosakson tillari orasida uzoq vaqt davom etgan urushdan keyin, g ‘oliblar o ‘z tilini y o ‘qotib, anglosakson tilini qabul qilishlariga to ‘g ‘ri keldi. Shuni ham aytish kerakki, anglosakson tili lam fransuz tilidan b a ’zi elem entam i qabul qildi. Chatishuv sodir b o ig a n d a substrat va superstrat (bu s o ‘zlar lotincha boMib, birinchisi tag qatlam, ikkinchisi esa ustki qatlam degan m a’nolam i anglatadi) hodisalari t o ‘g ‘risida so ‘z yuritish mumkin. Har ikkala tushuncha magMub tilning g ‘olib tildagi elementlaridir. Agar magMub tilning elementlari g ‘olib tilning fonetik, grammatik tuzilishini buzib, unga faol ta ’sir qilgan b o is a , unda substrat superstrat hodisalari ro ‘y beradi. Bir tildan ikkinchi tilga s o ‘z o ‘zlashtirish substratga kirmaydi. Substrat yuz berganda kelgindilar tili mahalliy tilni siqib chiqaradi va ishlatilishdan chiqib ketayotgan til kelgindilar tiliga sezilarli ta ’sir k o ‘rsatadi. Superstrat hodisasida esa kelgindilar tili mahalliy til bilan kurashib, unga sezilarli darajada ta ’sir o ‘tkazadi, lekin uni siqib chiqarmaydi. Bunga Britaniya orolining normandlar tom onidan bosib olinishi va normand tilining ingliz tiliga o ‘tkazgan ta ’siri eng yaxshi misol b o ia oladi. Shuni qayd qilish kerakki, tildagi o ‘zgarishlar keskin, t o ‘satdan sodir boMmaydi: tilda inqilob boMmaydi, tildagi o ‘zgarishlar asta- sekin, ev o lyu tsion yoM bilan am alga oshadi. Shu bilan birga til taraqqiyotida turg‘unlik ham b o im a y d i, u doim o rivojlanishdadir. Milliy tillar taraqqiyoti. Yuqorida aytganimizdek, milliy tillam ing paydo b o ‘lishi millatning paydo boMishi bilan uzviy bogMangan. Millat va milliy tillam ing paydo boMishi turli xalqlarda turlicha amalga oshadi. Bu ijtimoiy tuzumga ham bogMiq boMib, hamma yerda bir vaqtda sodir boMavermaydi Milliy tillar uch yoM bilan paydo boMishi mumkin: Birinchisi - milliy til paydo boMgunga qadar mavjud boMgan biror bir shevaga milliy til m aqomini berish. Bunga hozirgi zamon fransuz tili yaxshi m isol boMa oladi. F ransuz m illiy tilin in g a sosid a Parij va uning atrofida keng tarqalgan Il-de- Frans shevasi yotadi. 1539-yilda Fransisk I ning buyrugM bilan bu sheva Fransiyaning yagona davlat tili deb e ’lon qilindi. Ikkinchisi - chatishuv orqali boMib, unga ingliz tili qulay misoldir. Ingliz tili asosan uch davm i boshidan oMkazgan. Birinchi davr qadim zamonlardan to XI asrgacha boMgan davr. Bu davrda angllar, sakslar va yutlar Britaniyani bosib olib, mahalliy kelt (hozirgi shotlandlar, rlandlar va uelslaming qadimiy ajdodlari) qabilalarini Bretan yarim ►roliga haydab, o ‘zlari Britaniya o roliga hukm ron boMib olgan iavrdir. Bu davrning IX -X asrlarida anglosakslar va daniyaliklar >rasida urushlar boMib o ‘tadi va bu urushda daniyaliklar yengib, nglosakslarga q o ‘shilib, chatishib ketadilar. Ikkinchi davr X I-X V asrlarni o ‘z ichiga oladi. Bu vaqt ichida lorm andlar Britaniyani bosib olib , hukm ronlikni o ‘z qoMlariga oladilar. U la r fra n su z t ilid a , a n g lo s a k s la r - germ a n tilid a ;aplashardilar. Bu ikki til orasida uzoq vaqt kurash b o ‘lib, oqibatda nahalliy til yengib chiqdi, lekin fransuz tiliga m a’lum darajada o ‘z a ’sirini k o ‘rsatdi. Jum ladan, in gliz tili tarixida sod ir boMgan :u n n la r n in g b u y u k s iljis h i» fra n su z tili su p e r s tr a ti b ila n ushuntiriladi. Uchinchi davr XVI asm ing oxiri, Shekspir ijodining boshlanishi >ilan bogMangan. Bu anglosakson tili orasidagi chatishuv jarayoni ugab, milliy tilning barpo boMish davriga t o ‘g ‘ri keladi. X V I-X V II asrda M oskva davlatining paydo boMishi bilan bir aqtaa M oskva dialekti asosida rus milliy tili shakllana boshlaydi. 4 a ’lumki, M oskva o ‘sha vaqtda shim ol va janub dialektlarining utashadigan markazi edi. M illiy tillam ing shakllanishida badiiy s o ‘z ustalari, yozuvchi va h o ir la r n in g h issa si ju d a k a tta d ir . J u m la d a n , o ‘zb ek tilin in g hakllanishida Alisher N avoiy, rus milliy tilining taraqqiyotida A.S. Mishkin, yangi gruzin tili uchun - Shota Rustaveli, nemis tili uchun Martin Lyuter, ingliz tilin ing rivojlanishida V ilyam Shekspir va >oshqalar katta hissa q o ‘shganlar. Amaliy darslarda muhokama qilish va mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 1. Tilning paydo bo‘lishi to ‘g‘risidagi qanday farazlami bilasiz? 2. Qadimgi Yunonistondagi «anomalist»lar va «analogist»lar to ‘g‘risida so‘zlab bering va ular to ‘g‘risida o‘z fikringizni bildiring. 3. Tovushga taqlid, undov, mehnat chaqiriqlari va ijtimoiy kelishuv farazlarining ijobiy va salbiy tomonlarini asoslang. 4. Til qanday hodisa? 5. Qabila va urug‘ tillarining shakllanishini tushuntirib bering. 6. Farqlanish va yaqinlashuv hodisalari to ‘g‘risida nimalarni bilasiz? 7. Millatning asosiy belgilari nimadan iborat? 8. Milliy tillaming shakllanishi qanday yo‘llar bilan amalga oshadi? Substrat va superstrat hodisalari nima? 9. Quyidagi ikki tushunchadan qaysi biri til rivojlanish yo‘lini belgilaydi: revolyutsiya /evolyutsiya? 10. Bugungi kundagi globallashuv (globalizatsiya) jarayoni tillar taraqqiyotiga qanday ta ’sir o‘tkazmoqda? Bu to ‘g‘risida o‘z hayotiy tajribangiz asosida gapirib bering. Ill BOB TIL VA NUTQ YARUSLARI D unyodagi barcha tillarda asosiy va ikkinchi darajali yaruslar (qatlamlar) bor. Tilni bunday tarkibiy qatlamlarga ajratish barchaga maktab darsliklaridan m a’lum. Asosiy yaruslar: fonologiya (fonetika), leksika va grammatikani tashkil etuvchi - morfologiya va sintaksisdir. Ikkinchi darajali yaruslarga stilistika va boshqalami kiritish mumkin. A sosiy va ikkinchi darajali yaruslar orasida katta farq yotadi: asosiy yaruslar til va nutqda o ‘z birliklariga ega, ikkinchi darajali yaruslar esa o ‘z birliklariga ega b o ‘lmay, o ‘z maqsadlariga erishish y o ‘lida asosiy yarus birliklaridan foyd alan ad ilar. Q uyida til va nutqning asosiy yaruslari, ular o ‘rganadigan m asalalar, ularning birliklarini k o ‘rib chiqamiz. FONOLOGIYA VA FONETIKA Inson nutqi zamon va makonda ketma-ket paydo b o‘ladigan kichik va katta birliklardan tashkil topadi. Yuqorida qayd etilganidek, til va nutqda uch asosiy qatlam - fonetika, leksika, gram m atika, (agar grammatika m orfologiya va sintaksisga ajratilsa, 4 qatlam) farqlanib, ular o ‘z oldiga q o‘yilgan vazifaga k o ‘ra til va nutqni tarkibiy qismlarga ajratadi. Fonologiya va fonetika jihatdan til va nutq to ‘rt tarkibiy qism: jumla, takt, b o ‘g ‘in va tovushga ajraladi. Fonologiya va fonetika ana shu t o ‘rt birlikning til va nutqda tutgan о ‘m i, turi va xususiyatlarini Download 33.62 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling