M. T. Ir is q u L o V
Download 33.62 Kb. Pdf ko'rish
|
|
bevosita готовный sifatiga -ость lorfini qo‘shish orqali yasaladi, deb qabul qilingan. Shunday qilib, bu misolda ko'rsatilgan qayta tuzilish jarayonini uyidagicha tasvirlash mumkin: готов-н-ый < гот ов-н-ост ь < готов-ност ь Ba’zi hollarda so'zlar ham qayta tuziladi. Bun^a rus tilidan yana ir misol keltirish mumkin. Bu tilda unli bilan boshlanadigan lmoshlaming undosh bilan boshlanadigan variantlari ham bor. Я дал ему книгу Я дал им книгу Я пришел к нему Я пришел к ним Bir vaqtlar rus tilidagi с va ас bir tovushdan emas, balki uchta jvushdan tashkil topgan: сън, кън. M a’lumki, predloglar yordamchi so'zlarga mansub bo'lib, nutqda rg'u olmaydi. Ular olmoshlar oldida ishlatilganda, ritmning ta’siri atijasida, olmoshlar bilan qo'shilib talaffuz qilingan: кънему, съним. II va XIII asrga kelib (unsiz) jarangsiz’ tovushining til sistemasidan tiiqib ketishi natijasida yuqorida keltirilgan so'zlar orasidagi chegara 'zgardi: dastlabki uch tovushli predloglar uning birinchi tovushi lustaqil so'z - predlogga aylandi, oxirgi tovush esa olmoshlaming boshlang'ich tovushlari qatoriga o'tdi. Buni quyidagicha izohlash mumkin: сьн им < съним < съ ним < с ним M u rak k ab lash u v So'z moddiy tarkibi o'zgarishining uchinchi yo'li murakkablashuv nomini olgan. Murakkablashuv deganda, aw a l tub so'z hisoblangan so'zlam i yasama yoki murakkab so'zlar qatoriga o'tib qolishi yoki bir morfli so'zlarning ikki va undan ortiq m orfli so'zlarga o 'tib qolishi tushuniladi. Masalan, golland tilidan rus tiliga o'tgan зонедек so'zi зонтик tarzida o'zlashtirilib, analogiya qoidasiga binoan bu so'zning tarkibi столик , домик so'zlari tarkibi singari зонт va - u k morfemalariga ajratiladi. Murakkablashuv hodisasi avvalgi hodisaga qaraganda tillarda kamroq uchraydi. Shunday qilib, so'z moddiy tarkibining o'zgarishi deganda mazkur so'zning dastlabki ko'rinishi bilan uning hozirgi morfologik tarkibi orasidagi o'zgarish tushuniladi. Bu hodisalami aniqlashda qiyoslash katta ahamiyatga egadir. So'z moddiy tarkibining o'zgarishi til taraqqiy otini ko'rsatuvchi omillardan biridir. Amaliy darslarda muhokama qilish hamda mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 1. Morfologiya qanday masalalar bilan shug‘ullanadi? 2. M orf va morfema deganda nimani tushunasiz? 3. M orf va fon hamda morfema va fonema orasidagi umumiylik va farqlami tushuntiring. 4. Bo‘g ‘in va m orf bir-biriga tengmi? Farq qilsa, m isollar yordamida tushuntiring. 5. Allomorflar qanday til hodisasini ifodalaydi? 6. Mustaqil ishlatila olish nuqtai nazaridan morflarning qanday turlarini bilasiz? 7. M orflar qaysi xususiyatlariga k o ‘ra turlarga ajratiladi? Anglatgan ma’nolariga ko‘ra morflar qanday turlarga bo‘linadi? 8. Mustaqil leksik morflar mustaqil bo‘lmagan, affiksal leksik morflardan nimasi bilan farq qiladi? Mustaqil leksik va mustaqil grammatik morflarning farqlarini tushuntiring. 9. Affiksal morflar qanday turlarga ajraladi? Ularni o‘zbek, rus va chet tillar misollarida tushuntirib bering. 10. Affiksal leksik va affiksal grammatik morflarning o‘xshash tomonlari va farqlarini gapirib bering. 11. So‘zning moddiy tarkibi deganda nimani tushunasiz? 12. So‘zning moddiy tarkibini o‘zgarmaydigan barqaror narsa deb bo‘ladimi? 13. Soddalashuv deganda qanday til hodisasi tushuniladi? Boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirishda soddalashuvning rolini tushuntiring. 14. Qayta tuzilish va murakkablashuv hodisalarini tushuntirib bering. Y uqorida nutqning eng kichik m a ’no anglatuvchi birliklari anglatgan m a ’nolariga k o ‘ra leksik va gram m atik m orflarga ajratilishi aytib o ‘tilgandi. Demak, tilda asosan ikki xil: leksik va grammatik m a’no bor. Leksik m a ’no tashqi dunyodagi birorta voqea, hodisa, ish - harakat, b elgi, rang, son kabi m a ’nolar bilan b o g ia n g a n d ir . Qiyoslang: u y , sh odlik , yugur , sa riq , besh va hokazo. Grammatik ma’no leksik m a’nodan farq qilib, leksik m a’no singari dunyodagi narsa va voqealami aks ettirmaydi. Grammatik m a’no bir yoki bir necha so ‘z turkumiga xos b oiad i. Leksik ma’no leksik vositalar bilan b o g iiq b o ‘lgan id ek , gram m atik m a ’no tilla m in g gram m atik vositalari bilan b og iiq bo‘ladi. Leksik va grammatik m a’nolar xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan farq qilsa ham, ishlatishda, ya’ni nutqda bir-biriga uzviy bogiangan. Biri ikkinchisisiz uchramaydi: faqat leksik vositalar b o iib grammatik vositalar b oim asa, yo, aksincha, faqat grammatik vositalar b o iib , leksik vositalar boim asa, kishilar bir-biri bilan muloqot qila olmaydi, til o ‘zining asosiy kommunikativ vazifasini оЧау olmaydi. Grammatik ma’no leksik m a’noga qo‘shimcha ravishda namoyon b o ia d i va turli grammatik munosabatlarni ifodalaydi: bir so‘zning ikkinchi so‘zga b o ig a n m u n o sa b a tin i, s o ‘zni shaxsga, son ga, zam onga va hokazolarga b o ig a n aloqasini ko‘rsatadi. Masalan, uy, nok, kitob, tulki, neytron, bo'g'in so‘zlarining leksik ma’nolari har xil: oltita so ‘z olti xil leksik m a’no anglatadi, lekin ulaming grammatik ma’nolari bir xil: ular hammasi birlik va bosh kelishik shaklida. A gar bu s o ‘zlarga biz -dan q o ‘shimchasini q o ‘shsak {uydan, nokdan, kitobdan, tulkidan, neytrondan, bo'g'indan ) ular birlik va chiqish kelishigi ma’nolarini anglatadi. Demak, so‘zning grammatik o ‘zgarishi uning leksik ma’nosiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi. Shu so ‘zlarni rus tiliga tarjima qilsak, grammatik m a’noda tabiiy o ‘zgarishlar sodir b oia d i - дом, груша, книга, лиса, нейтрон, слог. iulardan, дом, нейт рон va сл о г so'zlarining har biri uchtadan ;rammatik m a’noga ega: birlik, bosh kelishik va mujskoy rod; qolgan ichtasida ham uchtadan grammatik m a’no mavjud, lekin ulardan >iri avvalgi uchta so'zlardagidan farq qiladi: birlik, bosh kelishik va enskiy rod. Bu misollardan kelib chiqadigan xulosa shuki, grammatik na’nolaming turi va soni hamma tillarda ham bir xil emas. Grammatik ma’no grammatik kategoriyalar bilan uzviy bog'liqdir. iu haqda quyiroqda, grammatik kategoriyalarga bag'ishlangan >oblarda fikr yuritamiz. Odatda, leksik m a’no muayyan, grammatik ma’no esa mavhum na’no deyiladi. Grammatik m a’noning hammasini mavhum deyish maqsadga nuvofiq emas. Chunki ko'pincha grammatik m a’no borliqdagi nunosabatlarni aks ettiradi. Agar leksik m a’no atrof-tevarakdagi na’lum narsa, hodisalami anglatsa, grammatik ma’no ana shu narsa 'a hodisalar o'rtasidagi munosabatlarni aks ettiradi, umumlashtiradi, ;uruhlarga, turkumlarga ajratadi. Tashqi dunyodagi narsa va lodisalaming boshqa narsa va hodisalar bilan aloqaga kirishishi tilda eksik va grammatik vositalar orqali ifodalanadi. Masalan, birlik va ko'plik, odatda grammatik m a’noga kiritiladi: )irlik tashqi dunyoda bitta narsa yoki hodisani anglatadi, ko'plik isa ko'p narsa va hodisalami aks ettiradi. Kelishik qo'shim chalari grammatik m a’noni anglatadi. Bu lshimchalar faqat matn so'zlari o'rtasidagi munosabat emas, balki >orliqdagi kishilar, narsalar va hodisalar o'rtasidagi m uayyan nunosabatlarni ham aks ettiradi. Agar biz, Anvar uydan chiqdi , lesak, -dan anglatgan grammatik qo'shimcha Anvar degan shaxsni )irorta uydan chiqqanini ifodalaydi. Fe’l zamonlari ham grammatik ma’noga kiradi, lekin bu zamonlar aqat nutqdagi, m atndagi so'zlarni qaysi zam onga oid ekanini :o'rsatm ay, balki tashqi dunyoda sodir b o'lad igan voqea va lodisalaming qachon bo'lib o'tganini, ya’ni aynan gapirilayotgan 'aqtdami yoki gapirilayotgan vaqtdan oldin va yo keyin sodir )lganini ifodalashga xizmat qiladi: A nvar k e ld i Анвар пришёл o'tgan zamon A nvar keladi А н вар придёт kelasi zamon A n var kela yo tir А нвар идёт hozirgi zamon Sifat darajalari ham grammatik m a’noga kiradi. Lekin ular narsa va hodisalaming borliqdagi nisbiy farqini aks ettiradi: yorug ‘ - yorug ‘roq - eng yoru g ' светлый - светлее - светлейший (самый светлый) Barcha gram m atik m a ’nolar ham tashqi dunyodagi aniq munosabatlarni aks ettirmay, ba’zi mavhum ma’nolami ham anglatishi mumkin. Bunga grammatik jins ma’nosi eng yaxshi misol b o ia oladi. M a’lumki, ba’zi tillardagi otlar grammatik jins kategoriyasiga ega. G ram m atik jin s m a ’n osin i m avhum gram m atik m a ’no deyishimizga sabab, uning biologik jinsga hech qanday aloqasi yo'q. Agar biologik jins bilan grammatik jins bir-biriga mos kelganda, biz uni mavhum deya olmas edik. Bu ikki xil jins ba’zi hollardagina, u ham bo'lsa tasodifan to'g'ri kelib qoladi. Masalan, rus tilidagi стол - maskulin jins (m ujskoy rod) ручка - feminin jins (jenskiy rod) окно - neytral jins (sredniy rod) Qizig'i shundaki, bu so'zlarning birortasini biologik jinsga hech qanday aloqasi yo'q. Bu kategoriyaga biz quyiroqda batafsil to'xtalamiz. Grammatik m a’no doimo bir xil vositalar bilan ifodalanmaydi. Bu vositalarga affikslar, intonatsiya, takror, suppletiv shakllar kabi vositalar kiradi. Ulaming har birini alohida-alohida ko'rib chiqamiz. Tilning grammatik tarkibi (strukturasi) Tilning grammatik tarkibi (strukturasi) deganda mazkur tildagi grammatik m a ’nolarni ifoda etish uchun ishlatiladigan barcha grammatik vositalar tushuniladi. Tillaming grammatik tarkibi (strukturasi) bir-biridan farq qiladi. Bu farqlar o'rganilayotgan tilning qaysi tillar oilasiga kirishiga va morfologik tipologiya nuqtai nazaridan qaysi turga mansubligiga bog'liq. Tillaming qarindoshlik jihatidan va morfologik turlarga boiinishlari masalalari quyiroqda ko'rib chiqiladi. Bu bo'limda biz asosan dunyo tillarida uchraydigan grammatik vositalarga to'xtalib o'tam iz. Bunday vositalarga ciffiksatsiya, ohang (m elodika va urg'u), takror, ichki fleksiva, suppletivizm, yordamchi so'zlar, so'z tartibi kiradi. Affiksatsiya Affiksatsiva, olimlar fikricha, tillarda eng ko'p tarqalgan vositadir. Yuqorida morflarning turi to'g'risida gapirilganda grammatik m a’no anglatuvchi affikslar ikkiga bo'linib o'rganilgan edi, y a ’ni shakl (forma) yasovchilar hamda so'z o'zgartiruvchilar (A ffiksatsiya to'g'risida «Morflarning turlari» bobiga qarang). Ohang Ohang o'z ichiga tilda grammatik m a’noni ifodalash uchun xizmat qiladigan melodika bilan urg'uni qamrab oladi. Lekin melodika va urg'uning roli hamma tillarda bir xil emas: ba’zi tillarda melodika boshqa tillarda urg'u gram m atik m a ’noni ifo d alash d a katta ahamiyatga ega bo'ladi. M elodika. M elodika deganda ton balandligining o'zgarishi tushuniladi. U asosan xitoy-tibet tillarida katta ahamiyatga egadir, chunki bu tillar uchun affiksatsiya umuman olganda yot narsadir. Xitoy-tibet oilasiga kiruvchi xitoy tilida to'rtta ton mavjud bo'lib, so'zning m a’nosi shu tonlardan qaysi biri ishlatilayotganligiga ko'ra o'zgaradi. Masalan, da so'zi nutqda talaffuz qilinishiga ko'ra ot, sifat, fe’l va ravish bo'lib kelishi mumkin, ma so'zi melodikasi o'zgartib talaffuz qilinganda quyidagi ma’nolam i anglatishi mumkin: - birinchi ton - ona; - ikkinchi ton - kanop; - uchinchi ton - chumoli; - t o 'rtinchi ton - so ‘kinmoq Xitoyliklar so'zning talaffuz qilinish usuliga qarab, uni asosiy yoki yordamchi so'z turkumiga kirishini ajratishadi. So'zning qaysi ton bilan talaffuz qilinishi, qaysi ma’noda ishlatilishini uning gapda tutgan o'midan farqlab olish mumkin. Keltirilgan misollardan ko'rinib turibdiki, melodika orqali faqat grammatik m a’noni emas, balki leksik m a’noni ham o'zgartirish mumkin. Bu vosita yordamida ba’zi tillarda: 1. Gapning turi farqlanadi: Он пришёл. Он пришёл? Он пришёл! 2. Gap bo'laklari ajratiladi: Х оди т ь долго - не м ог. Х оди т ь - долго не м о г .1 Rus tilida so'roq gaplami intonatsiya orqali ifodalash mumkin bo'lsa, o'zbek, ingliz, nemis tillarida faqat ohangning o'zi kifoya qilmaydi. Bu tillarda ohangdan tashqari so'roq yuklamalarining ishlatilishi (o'zbek tilida), so'z tartibining o'zgarishi, yordamchi so'zlarning ishlatilishi (ingliz, nemis tillarida) shart hisoblanadi. U keldimi? A n va r-ch i? Ba’zi hollarda o'zbek tilida ham so'roqni maxsus so'roq yuklamasisiz faqat ohang yordamida ifoda etish mumkin. Masalan: U keldi ? Odatda bunday savol: U keldimi? (ya’ni maxsus yuklamali) savolidan ko'p jihatdan farq qiladi. Gap shundaki, U keldi? so'roq gapi ko'tariluvchi ohang bilan talaffuz qilinganda «U kelishi kerak emas edi , kelibdi-da» degan ma’no anglashiladi. Ukeldim i?degan so'roq gap ishlatilib, urg'uni oxirgi bo'g'inga qo'yib, ko'tariluvchi ohang bilan talaffuz etilsa, kelishi kerak bo'lgan odamning kelgan-kelmaganligi aniqlanadi. Shuni ham ta’kidlash joizki, Ukeldimi? degan gapni pasayuvchi ohang bilan talaffuz qilib, urg'uni keldimi so'zining birinchi bo'g'iniga qo'yilsa, bu holatda, U keldi ? savolidan kutilgan ma’no kelib chiqadi. Bunday masalalar to'g'risida mazkur darslikdagi «Gapning aktual blinishi» bobida batafsil so'z yuritiladi. Urg‘u. Urg'u deganda, nutqning birorta bo'lagi (bo'g'in, so'z)ni m a’lum vositalar yordamida (kuchliroq, cho'ziqroq) talaffuz qilish yo'li bilan ajratish tushuniladi. 1 А.А. Реформатский. Введение в языковедение. -М .: 1967 U rg 'u n in g gram m atik m a ’no anglatish vazifasi uning tillard a erkin yoki tu rg 'u n lig i bilan uzviy b o g 'lan g a n . U rg 'u erkin b o 'lg a n tilla rd a uning b u xususiyatidan k o 'p foydalaniladi. U rg 'u si tu rg 'u n b o 'lg a n tillard a u rg 'u orqali g ram m atik m a ’n o n i o 'z g a rtirish k a m d a n -k a m uchraydi. U rg 'u si tu rg 'u n b o 'lg a n tillard a u rg 'u n in g so 'z d ag i o 'm i belgilangan b o 'lib , u yo birinchi, yo oxirgi b o 'g 'in g a tushishi m um kin. O 'zb ek tili sh u n d ay tilla rd a n b o 'lib , u n d a u r g 'u oxirgi b o 'g 'in g a tushadi. U rg 'u si erkin tillarga rus va nemis tillari m isol b o 'lish i m um kin. Rus tilida so 'zlarn in g kelishik va son gram m atik shakli b a ’zan u rg 'u Drqali k o 'rsa tila d i. M a sa la n : воды (urg' ikkinchi b o 'g 'in d a ) - b irlik , qaratqich kelish ik 9воды (urg ‘и birinchi bo lg 'inda) - k o 'p lik , bosh kelish ik р у ’ки ( urg 'u ikkinchi bo 'g 'inda) - b irlik, qaratqich kelish ik 'руки (urg'u birinchi bo'g'inda) -k o 'p lik , bosh kelishik Bu v o sita y o rd a m id a tu g a lla n g a n lik m a ’nosi h a m an g lashilish i m um kin: насыпать ( urg 'u uchinchi bo 'g 'inda) - насы пат ь ( urg *u Ikkinchi b o 'g 'in d a ), р а зр е з а т ь (u rg'u ikkin ch i b o 'g 'in d a ), р а з р е зать (u rg'u uchinchi b o 'g 'in d a ) va b o sh q a la r. In g liz tilid a u r g 'u s o 'z la r n in g lek sik m a ’n o la r in i f a r q la s h d a ishlatilishi m um kin: present (ot), p re ’sent (fe’l).1 Shuni ham esda tu tish k erakki, rus tilidagi so 'z la rn in g ham m asi у u q o r id a k e ltirilg a n g ra m m a tik m a ’n o la rn i d o im o u r g 'u o r q a li ifodalam aydi. U rg 'u o 'zin in g bu m a ’n osida bo sh q a v o sitalar q a to ri ishlatiladi, y a ’ni: 'дома - birlik, qaratqich kelish ik до ’м а - ko 'plik, bosh kelish ik Bu ikki so 'z d ag i g ra m m a tik m a ’n o la r u rg 'u o rq ali ifo d a la n g a n b o 'lsa , ст ола - ст олы s o 'z la rid a xuddi shu g ra m m a tik m a ’n o la r affik slar o rq ali am a lg a o sh irilg a n , y a ’ni ст ола q a ra tq ich , ст олы bosh kelish ik. 1 B unday hodisa o ‘zbek tilida h am b a ’zan uchraydi, m asalan: y a n ’g i - s i f a t , ‘yan g i - ravish. T akror deganda g ram m atik m a ’noni ifodalash m aq sa d larid a so ‘z yoki uning b iro r qism ini ikki m a rta q aytarish tushu niladi. T a k ro rla r k o ‘p tilla rd a u ch ra y d i, lekin u b ir xil m aq sa d g a xizm at qilm aydi. M a s a la n , u m a la y tilid a g r a m m a tik v o s ita s if a tid a is h la tila d i. T a k r o rd a n b u tild a k o ‘p lik m a ’n o sin i ifo d a la s h d a fo y d a la n ila d i. M a sa la n : sudara - fu q a ro , su dara-sudara - fu q a ro la r, orang - odam , lekin o ran g-o ran g - odam lar. T a k ro rlash b o sh q a tillard a s o ‘z m a ’nosini kuchaytirish, b o ‘rttirish vositasi sifatida ishlatiladi. T a k ro rd a s o ‘z t o ‘liq yoki qism an tak ro rlan ish i m um kin. R u s t il id a к у р и ш -к у р и ш , с т у ч и м -с т у ч и м k a b i t a k r o r l a r davom iylikni, o ‘zbek tilida taq lid n i ifodalaydi: lim-lim, tog '-tog ', taqir- tuqir. B unday so ‘zlar g ram m atik m a ’no emas, balki tab ia td a g i turli to v u sh larg a taq lid qilish y o i i bilan yangi so ‘z yasash b o i ib , u n d a n stilistik v osita sifatida k o ‘p foydalaniladi. 0 ‘zbek tilid a sifatlard a b elg ilam in g qiyos qilinishini yoki yangi m a ’no hosil qilishni n a z ard a tu tm ay d ig an m axsus m odal shakl yasash m av ju d . B u n d a sifat n e g iz id an a n g la sh ilg a n b elg in in g k u ch lilig i, ortiqligi, kam ligi kabi m a ’n o la r ifodalanadi. M o d al shakl m orfologik va sin tak tik usul bilan (ta k ro rlash orqali) y asaladi. O ddiy darajad ag i sifatning birinchi b o ‘g ‘inini o ‘sha s o ‘zning t o i a sh ak lidan a w a l keltirib, unga p , m , b a ’zan esa s, b to v u sh larid an birini q o ‘shish bilan: qip-qizil, qop-qora, yam -yashil, bab-baravar kabi k u c h a y tiru v shakli yasaladi. Bir b o ‘g ‘inli sifatlard a s o ‘z oxiridagi undosh p, m to v u sh la rid a n b ir ig a a lm a s h tir ila d i va o ‘s h a s o ‘z n in g t o i a s h a k lid a n a w a l keltiriladi: k o 'm -k o 'k kabi. O q s o ‘zining kuch aytirm a shak lida oxirgi to v u sh c h o ‘ziq p (yozuvda p p ) b ila n alm ash tirilad i: oppoq. A yrim v a q td a sifatning bosh qismi hech q an day o ‘zgarishsiz keltiriladi: but- butun, du m -du m aloq k a b i.1 S h u n d ay qilib, o ‘zbek tilid a k eltirilg an uslub o rq ali q o ‘shim cha g ram m atik m a ’no ifodalanadi. 1 M .M irzay ev , S .U sm onov, I.R asu lo v . 0 ‘zbek tili. -T o sh k e n t: 1970, 120-bet. Ichki fle k s iy a deganda turli gram m atik m a ’n o lam i ifodalash uchun s o ‘z ta rk ib id a g i to v u sh la m i o ‘zg artish tu sh u n ilib , bu v o sita h in d - ovrup o va semit tillarida keng q o ila n ila d i. In g liz v a n e m is tilla r id a g i f e ’lla r z a m o n i sh u v o s ita o r q a li ifo dalan ad i: Hozirgi zamon: 0 4 gan zamon: ingliz tili: spring sprang g e t g o t N e m is tili: Ich s c h la fe (m en u x la y a p m a n ) , Ich s c h l i e f (m e n u x la d im ), Ich h a lte (m en u sh layapm a n ), Ich h ielt (m en u sh ladim ). Shu vosita b ilan b a ’zi o tlard a birlik va k o ‘plik, fe’llard a z am o n m a ’nolari ham ifodalanadi: ingliz tilida: I sing - men ku yla ym a n I sang - men ku yladim We w rite - b iz y o za m iz W e w rote - b iz y o z d ik W om an - a y o l W om en - a yo lla r nemis tilida: G e h e n - b o rm o q Ich geh e - m en b o ryap m an ; Ich gin g - m en bordim Bringen - olib kelm oq W ir bringen - biz olib k elya p m iz W ir br achten - biz olib k eld ik der S a ft - sh arbat die Safte - sh arbatlar Ichki fleksiya sem it-xam it tillar oilasida alo h id a о ‘rin tu ta d i. A g ar hind -o v ru po tillarid a b u vosita unum siz b o i s a , semit tillarid a u o ‘ta unum lidir. Semit tillariga kiruvchi a ra b tillarid a leksik m a ’noni asosan so ‘z tarkibidagi uncfosh tovushlar anglatsa, g ram m atik m a ’n oni unlilar ifo d a la y d i. M a s a la n , q a d im g i y a h u d iy (iv rit) tilid a sh - m - r undoshlari shu keltirilgan ta rtib d a «berm oq» g ‘oyasi bilan b o g ‘langan , y a ’ni «berish» m a ’nosi bilan b o g iiq b o i g a n so ‘zlam in g h am m asid a b u u n d o s h la r shu ta r tib d a u c h ra y d i, lek in g ra m m a tik m a ’n o n in g o ‘zgarishi bilan b u u n d oshlar orasidagi unlilar o ‘zgarib boradi: sh m or - berm oq sh am ar - b era y o tg a n edi sh om er - b e ra y o tg a n sham ur - b e rila y o tg a n A ra b tilid a g i k -t-b u n d o sh la ri a w a l q ay d etilgan idek , «o'qish», «yozish» tu sh u n c h a la ri bilan b o g 'liq . Bu tild a m az k u r u n d o sh la rg a u n lilarn in g q o 's h ilis h i b ila n q a to r s o 'z la r, s o 'z la rn in g g ra m m a tik shak llari y a sala d i. Q iyoslang: m a k ta b - m aktab, y o zu v stoli, idora m a k ta b a - ku tu b x o n a m a k tu b - x a t k a tta b a - y o zd irm o q k ita b a - yo zish , y o zu v k a ta b a - y o zish m o q ( ik k i k ish i о ‘r ta sid a ) ta k a ta b a — y o zish m o q (k o 'p c h ilik to m o n id a n ) k ita b - k ito b k u tu b - k ito b la r va h o kazo Suppletivizm S u p pletivizm deganda biz b ir so 'z n in g g ram m atik shakllarini h a r xil s o 'z o 'z a k la rid a n yasalishini tu sh u n a m iz . S o 'z la rn in g suppletiv shakli h in d -o v ru p o tillarida k o 'p la b uchraydi. G ra m m a tik m a ’noni b u y o 'l b ilan ifo d a lash asosan kishilik o lm o sh lari va ayrim fe ’lla r h a m d a sifa tla rg a xosdir. Q iyoslang: я - меня; men - m eni — menga; м ы - нас; biz - bizni - bizga; O 'z b e k tilid a b o sh kelishikdagi m en olm osh iga b o sh q a kelishik qo'shim chalari qo'shilaveradi, y a’ni men, meni, mening, menga, m enda va hokazo, lekin ingliz, nemis va rus tillarida bosh kelishikdagi I, ich va я olm oshlar b ilan b o sh q a kelishikdagi olm oshlar orasida hech qan day umumiylik yo'q: boshqa kelishikdagi olmoshlar bosh kelishikdagi olmoshni asos qilib olmay, balki, boshqa o'zak yordam ida yangi gram m atik shakl hosil qiladi: ingliz tilida I - men, me - meni, menga va hokazo. Ingliz tilid ag i be fe’li h a m suppletivizm ga yaxshi m isoldir. B e - infinitiv shakl, uning m a ’nosi bo ‘Imoq, hozirgi zam on, birlik, birinchi shaxsda am, k o 'p lik d a are, ikkinchi sh axsda are, uchinchi shaxsd a is, o 'tg a n z a m o n birlikd a was, k o 'p lik d a were k o 'rin ish ig a ega. N em is tilidagi sein fe’li ham (shu m a ’n o d a) birinchi shaxs, birlik, lozirgi za m o n d a bin , ikkinchi shaxsda b is t , uchinchida esa ist shakliga iga; sein va keltirilgan shakllar orasid a hech q anday um um iylik y o ‘q, :hunki u la r bosh q a-b o sh q a fe’l o ‘zak larid an yasalgan. R us tilidagi идти fe’lining o ‘tgan zam o n shakli шёл, шли. Bu ham uppletiv y o i bilan gram m atik shakl yasashga m isoldir. Ingliz, rus, nem is va fransuz tillarid ag i b a ’zi sifa tla m in g d a ra ja hakllari h am an a shu y o i bilan yasaladi: g o o d - b etter ( ingliz tilid a ) b a d - worse хорош ий - лучш е ( rus tilid a ) плохой х у ж е gu t - besser (nem is tilid a ) bon - m eilleur (fran su z tilid a ) M a z k u r tilla r d a su p p le tiv y o ‘1 b ila n o ‘z s h a k lin i y a s a y d ig a n 'a n a b ir q a n c h a s o ‘z la r b o r. S h u n d a y q ilib , su p p letiv y o i b ila n ;ra m m a tik m a ’n o n i ifo d a la s h d e g a n d a , biz o ‘z a ro b o g i a n g a n , n a ’lu m b i r s is te m a n i t a s h k i l q ilg a n g r a m m a t ik m a ’n o l a r n i f o d a la s h u c h u n a lo h id a m u s ta q il s o ‘z d a n f o y d a la n is h u s u lin i u s h u n a m iz . H o z irg i z a m o n o ‘zbek tilid a su p p le tiv iz m h o d isa s i ic h ra m a y d i. Yordamchi so‘zlar Yordam chi y o k i fu n k sio n a l so ‘zlar h a m g ram m atik m a ’n o n i aks ittirishga xizm at qiladi. Y uq o rid a m o rfla r t o ‘g ‘risida gap b o rg an d a , >iz bu n d ay so ‘zlam i m ustaqil ishlatiladigan gram m atik m o rfla r deb itagan edik. U m um iy tilshunoslik n u q tai n a z arid a n tillard a yordam chi s o ‘zlar u rli-tu m andir. U la rg a k o ‘m akchi, b o g io v c h i, a rtik llar, p redlog lar, y o rd am c h i v a b o g i o v c h i f e ’l la r , y u k l a m a la r k ir a d i. B u n d a y io‘zlam in g g ap d a tu tg a n o ‘m i, vazifasi, b o sh q a so ‘zlar bilan birikish a rtib i tu rlic h a d ir. S h u nin g u chun u la m i g u ru h la rg a a jra tish tu rli lu q ta i n a z a r d a n a m a lg a o s h ir ilis h i m u m k in . Biz b u s o ‘z la r n i jr a m m a tik k a te g o r iy a l a r n i i f o d a l a s h d a q a tn a s h i s h i y o k i jatnashm asligi n u q tai nazarid an tu rk u m la rg a ajratam iz. Bunga k o ‘ra so ‘zlam in g an alitik shaklini yasash da ish tiro k etuvchi va b u vazifani b aja rm a y d ig an y o rd am c h i s o ‘zlar farq lan ad i. Birinchi guruhga artikllar, yordam chi fe’llar, b a ’zi yordam chi so ‘zlar; ikkinchisiga b o g io v ch i, k o ‘m akchi, predlog va yuklam alar kiradi. S o ‘z la r n in g a n a li ti k s h a k lin i y a so v c h i y o rd a m c h i s o ‘z la r . M a ’lu m ki, g ra m m a tik k a te g o riy a la r fa q a t affik sa l m o rfla r o rq ali em as, b a lk i g r a m m a tik o ‘za k m o rf la r , y a ’ni y o rd a m c h i s o ‘z la r v o s ita s id a h a m y a s a lis h i m u m k in . B ir in c h i tu r k u m g a k ir g a n yordam chi s o ‘zlar an a sh ular ju m lasid an d ir. A rtik lla r tilla rd a tu rli vazifalam i b ajarad i. Lekin h am m a tillardagi a rtik llam i b ir-biri b ilan birlash tirib tu rg a n n arsa b u - u lam in g aniqlik v a n o a n iq lik m a ’n o la r in i b e lg ila b b e ris h id ir . B o s h q a c h a q ilib a y tg a n d a , a n iq lik v a n o a n iq lik k a te g o riy a s in i y a s a s h g a x iz m a t qilishidir. A rtik lla r h am m a tillarga xos emas. U la r h in d -o v ru p o tillar o ilasig a m a n s u b b o i g a n ingliz, nem is, fra n s u z tilla r id a , slav y an (guruhiga) kiruv chi b o lg ar tilida va b o sh q a b a ’zi tilla rd a uchraydi. Ingliz tilid a a (n ) v a the artikllari, nem is tilida ein, eine, der, das, die shular ju m lasid a n d ir. Y o rd a m c h i fe ’lla r k o ‘p ch ilik tilla rd a u c h ra y d i. L ekin u larn in g tilla r d a g i a h a m iy a ti u la r n in g s o n ig a , b a ja r a d ig a n v a z if a la rig a b o g iiq . B a ’zi tilla rd a b u n d a y fe’llar b itta , m asalan , hozirgi zam on rus tilida; fran su z tilida - ikkita, nemis tilida - u ch ta va h o kazo . R us tilid ag i y o rd a m c h i fe ’l kelasi z a m o n n i y a sash g a , o ‘tg a n va kelasi zam o n passiv ko n stru k siy asin i ifodalashga xizm at qiladi: Я б у д у и зучат ь р ус ск и й язык. К нига была переведена на узбекск и й язы к в прош лом го д у . К ни га б у д е т переведен а на узб екск и й язык. Ingliz tilidagi be, have, shall, will, should, w ould yordam chi fe’llari ish tiro k id a a sp ek t, zam o n kabi k ateg o riy alar yasaladi: H e is com in g - U k e ly a p ti (d a v o m iy lik ). H e was a sk e d 3 questions - Undan uchta sa vo l so 'ra sh d i (m ajhul n is b a t). H e has com e - U k e ld i (tu gallan gan lik m a ’n osi). John w ill com e - Jon k ela d i (k e la si za m o n ). I s h a ll r e a d th is a r tic le - M en bu m a q o la n i o 'q iy m a n ( k e la s i z a m o n ). S o ‘z la rn in g a n a litik s h a k lin i y a s a s h d a is h tir o k e tm a y d ig a n o rd a m c h i s o ‘z la r. Bu g u r u h y o r d a m c h i s o ‘z la r g a b o g ‘lo v c h i, :o ‘m ak ch i, pred lo g kabi fu n k sio n al s o ‘z la r kirad i. Bu s o ‘z la m in g isosiy xususiyati sh u n dan iboratk i, u lam in g m iqdori chegaralangan. Jla m in g bu xususiyati b arch a tillar uchun universaldir. Q ayd etilgan o ‘z la m in g n u tq d ag i asosiy vazifasi - s o ‘z b irik m alari va g a p la rd a o ‘zlam in g o ‘zaro sin tak tik aloqasini ta ’m inlashdir. U lar son jih a td a n :am b o ‘lsa ham , n u tq d a q o ‘llanilish darajasi yuqoridir. M isollar: 1. A h vo l bilish uchun b o 'Isa kerak , H o m id ham otiga qiysh iq m inib ^ tib k e td i (A .Q o d iriy ). 2. The p ro p o se d sales w ill be a llo w e d f o r B a yer bu t h igh light its willingness to com plete the acquisition o f high-m argin agro-chem icals it a tim e o f slu g gish g ro w th in its core p h a r m a c e u tic a ls b u sin ess F inan cial T im es). 3. Н а английском и р ус ск о м язы ках они рассм ат ри ваю т ся на уровне словосочет ани я и п редлож ен и я (Л .З и л б е р м а н ). 0 ‘z b e k , in g liz v a ru s t il la r id a n k e ltir ilg a n m is o lla r d a n u tq a ra y o n id a y o rd a m c h i s o ‘z la rn in g a h a m iy a ti n a q a d a r m u h im lig i ra q q o l k o ‘rin ib tu rib d i. Bu s o ‘z la r t o ‘g ‘ris id a q u y iro q d a « S o ‘z urkum lari» b o b id a batafsilro q s o ‘z yuritam iz. S o ‘z tartib i G ra m m a tik m a ’no anglatishning y ana bir vositasi so ‘z tartib id ir. !o‘z la m in g g a p d a m a ’lum ta rtib d a jo y lash tirilish i h am g ram m atik n a ’no ifodalashga xizm at qiladi. Bu vosita ayniqsa, sintaksis uchun iham iyatlidir. S o ‘z tartib i xitoy-tibet oilasiga kiruvchi tillar va tark ib i hu tillarga o ‘xshash b o ‘lgan b o sh q a tillard a ju d a k a tta ah am iy atg a ga. H ozirgi zam on ingliz va fransuz tili u chun h am bu vosita m uh im liso b lan a d i. Bu tilla rd a s o ‘z ta r tib i s o ‘z la rn in g g a p d a g i v azifasi, darning qaysi so ‘z tu rk u m ig a taalluqli ekanini k o ‘rsatadi: 1. The ball hit the boy. K o p to k b o la g a tegdi. 2. The boy hit the ball. B ola k o p to k n i tepdi. 3. A clown called a clown a clown. M a s x a r a b o z m a sx a ra b o zn i m a sx a ra b o z d eb atad i. |
