M. T. Ir is q u L o V
Download 33.62 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Leksik-semantik usul: 1) o'g41 - qiz tog(a - xola ota - ona erkak - ayol Morfologik usul: 2) Karim - Karima Nodir - Nodira Salim - Salima Shoir - Shoira Sintaktik usul: 3) erkak mushuk - urg'ochi mushuk Eslatma : morfologik usuldagi -a affiksi arab tilidan kirib kelgan boiib, o ‘zbek tilida m ahsuldor emas. Q o‘llanilish im koniyatlari esa chegaralangan. Grammatik son kategoriyasi G ram m atik son kategoriyasi narsa va predm etlam ing sonini, birlik joki k o ‘pligini k o ‘rsatad i. Bu gram m atik kateg oriy a k o ‘pchilik illarda ikki xususiy m a ’no: birlik va k o ‘plikdan tashkil topgan. B a’zi illarda birlik ko‘plikdan tashqari juftlikni anglatuvchi ikkilik va yana ba’zi tillarda uchlik soni ham uchraydi. Son kategoriyasi faqat otga xos b o im ay , sifat, olmosh va fe’llarda lam ifodalanishi m um kin. Lekin uning gram m atik ifoda uslublari so ‘z urkum lari va tillarda bir xil emas. 0 ‘zbek, rus, ingliz, nemis, fransuz tillarida m azkur kategoriya bir- biriga zid b o ‘lgan ikki xususiy son - birlik va k o ‘plikdan tashkil topadi. 3 ‘zbek tilida bu kategoriya ot, olmosh va fe’llarda; rus tilida ot, sifat, blmosh, fe’l va tartib sonlarda; ingliz tilida asosan ot va olm oshlarda b‘z aksini topadi. Birlik soni predmet va hodisalam ing yakkaligini anglatsa, k o ‘plik jlam ing birdan ortiqligini, soni noaniqligini ifodalaydi. Masalan: kitob - kitoblar chaqmoq - chaqmoqlar K itoblar so‘zi k o ‘plik m a’nosini bildirishiga shubha yo‘q lekin bu >o‘z talaffuz etilganda undan kitoblam ing aniq miqdori anglashilmaydi. Ingliz tilidagi books , nemis tilidagi die Biicher , fransuz tilidagi les livres >o‘zlarida ham biz aynan shu narsani kuzatamiz. G ram m atik son kategoriyasi tildagi bir necha so ‘z turkum ida o ‘z iksini topsa ham , uning nutqdagi vazifasi bir xil emas. M asalan, otlarda son birlik va k o ‘plikni anglatsa, sifat va fe’llarda u belgi va ish-harakatning m iqdorini k o ‘rsatm aydi. M a ’lumki, sifat ham , fe’l ham n u tq ja ra y o n id a ot bilan uzviy b o g ia n g a n b o ia d i. Sifat va fe ’ld ag i son bu s o ‘z tu r k u m la r in in g qaysi s h a k ld a g i ot b ila n m unosabatga kirishishiga b o g iiq ; ular k o ‘plikdagi ot bilan b o g ia n sa, unda o ‘zlari ham k o ‘plikda kelishlari lozim, masalan: белый дом - белые дома студент отвечает - студенты отвечают 0 ‘zbek tilida sifatlarda son kategoriyasi yo ‘qligi sababli, ot qanday shaklda ishlatilgan b o ‘lishidan q a t’i nazar, sifatda o ‘zgarish r o ‘y berm aydi. M asalan: oq uy - oq uylar osma ko ‘prik - osma ko 'priklar tor ko ‘cha - tor ko (chalar B u n d an ru s tiliga o ‘x sh agan tilla rd a sifat va fe ’llard ag i son kategoriyasi otlar bilan moslashuv uchungina zarurdir, degan xulosa kelib chiqadi. G ram m atik son kategoriyasining ifodalanish usuli tillarda bir xil emas. 0 ‘zbek tiliga o ‘xshash tillard a bu kategoriya otd a affiksal gramm atik morfem alar bilan ifoda etiladi. Rus, ingliz va nemis tillarida, garchi asosan shunday vositalar ishlatilsa ham, b a ’zi hollarda ichki fleksiyalar, suppletiv usullar uchrashi mumkin. Masalan: ing: man (odam, erkak) - men (odamlar) goose (g ‘oz) - geese (g'ozlar) nem: Mann (odam) - Manner (odamlar) O lm o shd ag i son kategoriyasi bo sh q a so ‘z tu rk u m larid a g id an tubdan farq qiladi. H ind-ovrupo tillaridagi kishilik olmoshlari k o ‘plik shaklini asosan suppletiv y o i bilan yasaydi: S h a x s ru s ingliz nem is fra n su z birlik k o ‘plik birlik k o ‘p lik birlik k o ‘plik birlik k o ‘p lik I я мы I w e Ich w ir ie n o u s II ты вы y o u y o u d u Ihr tu v o u s III он о н а о н о о н и h e, sh e. it they er, sie es sie 11 elle ils Rus tilidagi kishilik olmoshlarining uchinchi shaxs k o ‘pligi affiksal norfema orqali yasaladi. T u r k iy t i l l a r d a v a sh u ju m la d a n , o ‘z b e k tilid a k is h ilik ►lmoshlarining son kategoriyasini affiksal gram m atik m orfem alar ;o‘m agida, y a ’ni birinchi va ikkinchi shaxs birlik -ей, k o ‘pligi -iz ffiksi, uchinchi shaxs birligi «nol» m orfem a, k o ‘pligi esa, o tla r ingari -lar suffiksini q o ‘shish orqali am alga oshiriladi. B unday lolat o czbek tilining sof agglyutinativ tillard an biri ekanligini yana >ir b o r isbotlaydi (bu to ‘g ‘rida «Tillar tipologiyasi» b o b id a so ‘z >oradi). N arsa va hodisalam ing aniq m iqdori otning son bilan birikishi >rqali ifodalanadi, masalan: o'nta uy десять домов ten houses Sonning ot bilan birikishi tillarda o ‘ziga xos xususiyatlarga ega. ) ‘zbek tilida noaniq k o ‘plik -lar affiksal morfema bilan ifodalansa, miq k o ‘plikda, y a ’ni otning oldida son kelganda ot oxiridagi -lar [o‘shimchasi tushib qoladi. Ingliz, nemis va fransuz tillarida bunday mas. Bu tillarda k o ‘plik m a ’nosini k o ‘rsatuvchi gram m atik affiksal n o rfe m a lar n a rs a la rn in g an iq soni k o ‘rs a tila y o tg a n d a ham ot arkibida saqlanadi. Rus tili bu m asalada boshqa tillardan birm uncha arq qiladi: ot oldida ikkidan beshgacha b o ig a n sonlar kelsa (ya’ni ’,3,4), ot birlikda, lekin qaratqich kelishigida turadi: два стола / ниги; три стола / книги; четыре стола / книги. Besh va undan keyingi sonlar q o ‘shilganda ot k o ‘plikda qaratqich ;elishigida ishlatiladi: Пять столов / книг Шесть столов / книг va hokazo T illa rd a g i s o ‘z la rn in g h a m m a s i h a m b irlik va k o ‘p lik d a shlatilavermaydi. K o ‘pchilik hind-ovrupo tillarida faqat birlikda yoki aqat ko ‘plikda ishlatiladigan otlar uchraydi. Faqat birlikda ishlatiladigan so‘zlar tilshunoslik fanida «singularia antum» deb yuritiladi. B unday so ‘zlarga rus tilidagi вода, мука, »еготня s o ‘zJarini, ingliz tilid a g i oil, rice kab i s o ‘zlarn i m isol ariqasida keltirish mum kin. F a q a t k o ‘p lik d a ish latilad ig an s o ‘z la r «pluralia tantum» deb atalad i. B unday s o ‘zlarga rus tilidagi сумерки, духи, брюки, слив ки, очки , ingliz tilid ag i goods, trousers, spectacles kab i s o ‘zlar k ira d i. Bir tilda faq a t pluralia tantumda ishlatiladigan so ‘zlar boshqa tillarda, m asalan, o ‘zbek, nemis, fransuz tillarida ham birlik, ham k o ‘plikda ishlatilishi mumkin: shim - shimlar die Brille - die Brillen Kelishik kategoriyasi O tning boshqa so‘z turkum iga m unosabati kelishik kategoriyasi o r q a li if o d a la n a d i. Bu k a te g o riy a b o rliq d a g i n a r s a , s ifa t va h o d isala r o ‘rtasidagi aloqa m u n o sab atlarin i belgilaydi. K elishik k ateg o riy asin i ifo d alo vch i g ram m atik v o sita la r ot va o tlash g an so ‘zlam ing sintaktik vazifasini k o ‘rsatadi. Shuning uchun k o ‘pchilik tilsh un oslar bu kategoriyani m orfologik-sintaktik kategoriya deb y u ritish ad i. K elishik m a ’n o la ri g ram m atik affiksal m o rfem ala r o rqali ifod alanad i, m asalan, -а, -у, -ом, -e (rus tili m askulin jins, birlikdagi kelishik q o ‘shimchalari), -ning, -ni, -ga, -da, -dan (o ‘zbek tili kelishik q o ‘shimchalari). T illa rd a k e lis h ik la r ishga tu sh ish i u c h u n k a m id a ik k i s o ‘z m unosabatga kirishishi kerak. Bir-biri bilan bog‘langan ikki mustaqil s o ‘z b o r jo y d a sintak sis kuchga k irad i. Bu kelishikni sin ta k tik kategoriya deyishga yana bir dalildir: uyda to ‘qilgan встретил друга quyoshning. nuri girls bag Kelishik kategoriyasi bir necha xususiy m a ’nodan va bu m a ’nolam i ifodalovchi vositalardan tashkil topadi. Kelishiklam ing soni tillarda bir xil emas. Hozirgi zam on ingliz tilida ikkita, nemis tilida - to ‘rtta, o ‘zbek va rus tillarida - oltita, eston tilida o ‘n beshta, venger tilida esa yigirm atadan ortiq kelishiklar bor. Xitoy-tibet tillarida va hozirgi fransuz tilida kelishik um um an yo ‘q. Kelishik yo‘q tillarda gapdagi s o ‘z la r o ‘r ta s id a g i m u n o s a b a t b o s h q a g ra m m a tiik v o s ita la r yordam ida am alga oshiriladi. K e lis h ik la rn in g so ni tilla r d a tu r lic h a b o i i s h i , k elish ik categoriyasiga kiruvchi xususiy m a ’no va shakllam ing mazmuni va /azifasi h ar xil ekanligidan dalolat beradi. B ir tild a b o r k elish ik b o s h q a tilla r d a h am m a v ju d d ey ish io to ‘g‘ridir. Buni isbotlash uchun o ‘zbek va rus tillaridagi kelishiklami qiyoslashning o ‘zi kifoya. M a’lumki, har ikkala tilda oltitadan kelishik эог. 0 ‘zbek tilidagi bosh kelishik rus tilidagi imenitelniv padejga har ihatdan mos keladi: ikkala tilda ham bu kelishikda kelgan so‘z gapda ^ga, ot-kesim vazifasida keladi; rus tilidagi roditelniy padej o ‘zbek :ilidagi qaratqich va tushum kelishiklariga, datelniy padej esa j o ‘nalish celishigiga mos tushadi va hokazo. B a’zi tillarda kelishik kategoriyasi bir nechta so ‘z tu rk u m larig a cos b o ‘lishi m um kin, m asalan, o ‘zbek tilida faqat ot va olm osh, rus tilid a esa o t, sifat, son va olm osh k e lish ik la rd a tu rla n a d i. Q iyoslang: Karim mening yaqin do 'stimni uchratibdi. Карим встретил моего близкого друга G archi o ‘zbek va rus tillarid a kelishiklar o ltita d an b o ‘lsa-da, kelishik q o ‘s h im c h a la rin in g son i b ir xil em as: o ‘zb ek tilid a qo‘shimchalar soni beshta b o is a , rus tilida birm uncha k o ‘proq. Rus tilida kelishik q o ‘shimchalari turlanadigan so‘zning jinsi va soniga ko‘ra q o ‘shiladi. 0 ‘zb ek tilid a k e lish ik q o ‘s h im c h a la ri s o ‘zn in g b irlik va ko‘plikdaligidan q a t’i n azar q o kshilaversa (uy-uyga-uylarga) , rus tilida ko ‘plikdagi otlar o ‘z kelishik q o ‘shimchalariga ega b o ia d i: род.под.: дома (birlik) - домов (ko'plik) дат.nod.: doMy(birlik) - doMaM (ko'plik) Ingliz tilidagi kelishik kategoriyasi o ‘ziga xos xususiyatga ega. Agar rus va o ‘zbek tillarida b ir kelishik sistemasi bir nechta so ‘z turkumiga xizmat qilsa, ingliz tilida ot va kishilik olmoshi o ‘z kelishik sistemasiga ega. O tda umum iy (common) va qaratqich (genitive), kishilik olm oshlarida esa bosh (nominative) va obyektiv (objective) kelishiklariga ega: Ot Olmosh umumiy k.: boy bosh к .: 7, we qaratqich k.: boy’s obyektiv k.: me, us H ind-ovrupo tillarida olmoshning kelishik shakli asosan suppletiv y o i bilan (she - her, ya - menya), turkiy tillar, shu jum ladan o ‘zbek tilida, gram m atik affiksal m orflardan foydalanib yasaladi: kitobning - mening kitobga - menga va hokazo Grammatik zamon kategoriyasi G ram m atik zam on kategoriyasi tillarda eng k o ‘p tarqalgan fe’l kategoriyalaridan biridir. F e ’lning zam on kategoriyasi ish-harakatning nutq sodir b o iish i paytiga nisbatan am alga oshishini k o ‘rsatadi. N azariy jih atd an bu kategoriya gap irilay otg an p ay td a, gap irilay o tg an p ay td an oldin, g a p irila y o tg a n p a y td a n keyin so d ir b o i a d i g a n is h - h a r a k a tn i ifodalaydi. K o ‘pchilik tillarda zam on gram m atik kategoriyasi ana shu uch xususiy m a’nodan tashkil topgan. Hozirgi zam on fe’li nutq so‘zlanayotgan vaqtda sodir b o ia y o tg an ish-harakatni anglatadi, masalan: Я читаю журнал. Men jurnal о ‘ qiyapman. I read a magazine. U ndan tashqari, bu zamon yana bir q ator q o ‘shimcha m a ’nolam i: 1) doimiy to ‘xtovsiz takrorlanib turadigan ish-harakatni: Toshkent - О ‘zbekistonning poytaxti. Земля вращается вокруг своей оси. The earth rotates round the sun. 2) m a’lum vaziyatda kelasi zamon m a’nosini: Ertaga uyga ketyapman. Завтра вылетаю домой. I go home tomorrow 3) o ‘tgan zamon m a’nosini ham anglatishi mumkin: Вчера захожу в институт и встречаю родителей. 0 ‘zbek tilid a bu zam onning hozirgi-kelasi zam on fe’li, hozirgi zam on davom fe’li turlari bor. Hozirgi-kelasi zamon fe ’li nutq jarayonida va undan keyin sodir b o ia d ig a n ish-harakatni ifodalaydi. Bu m a ’no fe’l o ‘zagiga -a (->>) rav ishd osh y aso v ch i affik sal m o rfn i q o 's h is h va tu sla sh b ilan ifodalanadi: Ishni hoziroq boshlaymiz. Ular bugun kelishadi. Hozirgi zamon davom fe ’li ish-harakatning aynan nutq jarayonida sodir bo'layotganini ifodalaydi. Bu m a’no fe’lga -yap, -yotib, -moqda affiksal m orflam i qo'shish va tuslash yo'li bilan ifodalanadi. Gazeta o'qiyapmiz (qimoqdamiz, o'qiyotibmiz). O'tgan zamon n u tq jarayonidan oldin b o'lib o 'tg an ish-harakatni anglatadi. Bu m a ’no tu rli tilla rd a tu rlic h a : rus tilida -л affiksi yordamida, ingliz tilida, agar fe’l to 'g 'r i fe’llar turkum iga m ansub bo'lsa, -(e )d affiksi yordam ida, agar u n o to 'g 'ri fe’l bo'lsa, suppletiv, yo fe’l o'zagidagi unlini o'zgartish orqali ifodalanadi: Лектор пришёл. Mary helped me. Mary brought me a book (infinitiv shakli - bring). Mary went home (infinitiv shakli - go). Ba’zi tillarda o 'tg a n zam on bir nechta ko'rinishga ega. Bunday tillarga o'zbek va nemis tillari yaxshi misol b o 'la oladi. H ozirgi zam on o 'z b e k tilida o 'tg a n zam o n n in g yaqin o 'tg a n zamon, uzoq o 'tg a n zam on, o'tgan zam on hikoya fe’li, o 'tg an zam on davom fe’li va o 'tg a n zam on m aqsad fe’li farqlanib, ularning h ar biri o 'z ifoda vositasiga ega. Yaqin o 'tg an zam on fe’l o'zagiga -di affiksini qo'shish va tuslash, uzoq o 'tg a n zam on sifatdosh yasovchi -gan affiksini q o 'sh ish va tuslash (edi, ekan to'liqsiz fe’llaming -gan affiksini olgan fe’l shakli bilan birikishi natijasida), o 'tg a n zam on hikoya fe’li fe’l o'zagiga ravishdosh yasovchi -b(-ib) affiksini q o 'sh ish va tuslash, o 'tg a n zamon davom fe’li -(a)r affiksi yordam ida yasalgan hozirgi zam on sifatdoshiga edi to'liqsiz fe’lini tuslab biriktirish, -yotgan affiksi bilan yasalgan hozirgi zam o n sifa td o sh ig a edi to 'liq s iz fe’lini tu sla b biriktirish, fe’l o'zagiga -moqda affiksini qo'shib, edi to'liqsiz fe’lini tuslab biriktirish va o 'tg a n zam on m aq sad fe’li o'zag ig a -moqchi affiksini q o 'sh ish ham da edi to 'liq siz fe’lini tu slab b iriktirish yoki ■digan affiksi y o rd am id a yasalgan kelasi zam on sifatdoshiga edi to'liqsiz fe’lini tuslab, biriktirish bilan ifoda etiladi. Yaqin o‘tgan zamon Men ishladim Biz ishladik Sen ishlading Siz ishladingiz U ishladi Ular ishladilar Uzoq o‘tgan zamon Men ishlaganman Biz ishlaganmiz Sen ishlagansan Siz ishlagansiz Men ishlagan edim. Biz ishlagan edik Sen ishlagan ekansan Siz ishlagan ekansiz U ishlagan emish Ular ishlagan emish (lar) Otgan zamon hikoya fe’ li Men ishlabman Biz ishlabmiz Men ishlab edim Biz ishlab edik Sen ishlabsan Siz ishlabsiz Sen ishlab eding Siz ishlab edingiz va hokazo 0 ‘tgan zamon davom fe’li Men ishlar edim Biz ishlar edik Men ishlar dim Biz ishlar dik Men ishlayotgan edim Biz ishlayotgan edik Men ishlamoqda edim Biz ishlamoqda edik va hokazo Otgan zamon maqsad fe’li Men ishlamoqchi edim Biz ishlamoqchi edik Men ishlaydigan edim Biz ishlaydigan edik va hokazo Kelasi zamon fe’ldan anglashiladigan ish-harakat nutq jarayom dan keyin sodir b o iish in i k o ‘rsatadi. Bu zam onning ifodalanishi va m a ’no turlari ham tillarda bir xil emas. Hozirgi ingliz tilida bu m a ’no uch turda ifodalanadi. 1. Shall, will yordam chi fe’llari va infinitiv orqali. Shall yordamchi fe’li birinchi shaxs birlik va k o ‘plik uchun, will esa ikkinchi va uchinchi shaxslar uchun q o ilan ilad i, masalan: I shall read it later (Men buni key imoq о ‘qiy man). He will phone you up (U senga qo'ng'iroq qiladi). Bu usulda oddiy kelasi zam on ifodalanadi. 2 . 0 ‘tg a n z a m o n n u q ta i n a z a r id a n k elasi z a m o n m a ’n o si ifodalanishi m um kin. 3. Kelasi zam onda sodir b o ‘ladigan ish-harakatdan oldin amalga shadigan boshqa ish-harakatning ham m a’nosi ifodalanishi mumkin. Bu uchala kelasi zam ondan ikkinchisi should va would yordamchi e’llarining infinitiv bilan birikishi natijasida ifoda etiladi. John said that he would come. Jon kelishini aytdi. Should y o rd a m c h i fe ’li b irin c h i sh ax sga, would esa q o lg a n haxslarga nisbatan ishlatiladi. Kelasi zam onning uchinchi turida ikkita kelasi zam on m a ’nosini nglatadigan fe’l b o iib , ular biri ikkinchisidan oldin sodir b o ia d ig a n oki ketma-ket sodir b o ia d ig an ikki ish-harakatni anglatadi, masalan: When you come he will hare finished his composition. Sen kelganingda, и inshoni yozib bo Igan bo ladi. Hozirgi zamon nemis tilida kelasi zamonning ikki turi ajratiladi. Ju ikki zam on ingliz tilidagi b irinchi va uchinchi kelasi zam on urlariga mos kelib, analitik vositalar yordam ida yasaladi. 0 ‘zbek tilidagi kelasi zamon boshqa tillardagidan ancha farq qiladi. ) ‘zbek tilida sof kelasi zamon m a’nosini anglatadigan fe’l shakli yo‘q. fuqorida aytilganidek, fein in g bir shakli ayni vaqtda ham hozirgi, Lam kelasi zamonni anglataveradi. Haqiqiy kelasi zamon kelasi zamon ;umon fe’li, kelasi zamon m aqsad fe’lidan iborat b o ia d i. Kelasi zam on gum on fe’li ish -h arakatning nu tq so ‘zlangandan o ‘ng sodir b o iish in i taxm in qilinishini anglatadi. Bu m a ’no -(a)r ffiksal m orfem asi bilan yasalgan sifatdoshni tuslash orqali ifoda tiladi. Men ishlarman - Biz ishlarmiz. Sen ishlar san - Siz ishlar siz. U ishlar - Ular ishlar. K elasi zam on m aqsad fe’li n u tq ja ra y o n id an so ‘ng bajarilishi naqsad qilib olingan, m o ija lla n g a n ish -h arak atn i an glatad i. Bu na’no fe’l o ‘zagiga -moqchi affiksal morfemasini q o ‘shish va tuslash >ilan yoki hozirgi zam on ravishdoshiga - digan affiksal morfemasini [o‘shish va tuslash bilan ifodalanadi. Men ishlamoqchiman - Biz ishlamoqchimiz. Men ishlaydiganman - Biz ishlaydiganmiz. Sen ishlamoqchisan - Siz ishlamoqchisiz. K elasi zam on nin g o ‘zbek tilidagi k o ‘rin ish lari bizga m a ’lum b o ig a n h in d -o v ru p o tilla rin in g b iro rta sig a h am m os kelm aydi. Dem ak, har bir tilning o ‘ziga xos gram m atik m a ’no turlari va ulam i ifoda qilish uslublari bor. Download 33.62 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|