M. T. Ir is q u L o V
A m a liy d a rsla rd a m u h o k a m a qilish h am d a m u sta q il ish la sh uchun
Download 33.62 Kb. Pdf ko'rish
|
|
A m a liy d a rsla rd a m u h o k a m a qilish h am d a m u sta q il ish la sh uchun sa v o l va top sh iriq lar 1. Qanday til hodisasi grammatik kategoriya deyiladi? 2. Grammatik kategoriyalar ifoda etilishiga k o‘ra qanday turlarga bo‘linadi? 3. Grammatik kategoriyalar son va sifat jihatdan barcha tillarda bir xilmi? 0 ‘zbek tilida bor b oigan grammatik kategoriyalar rus tilida ham bormi? 4. 0 ‘zbek tilida otda egalik grammatik kategoriyasi bor, lekin rus, nemis, ingliz tillarida yo‘q. 0 ‘zbek tilidagi egalik kategoriyasi anglatgan ma’no rus, nemis va ingliz tillarida ifodalana oladimi? Agar ifodalansa, unda qanday vositalar ishlatiladi? 5. Grammatik jins kategoriyasi qanday xususiy ma’nolardan tashkil topgan? Bu kategoriya Sizga ma’lum tillaming qaysilarida bor? B iologik jins bilan grammatik jins orasidagi farqni tushuntiring. Bu kategoriyaning paydo bo‘lishi to‘g‘risida qanday fikrlar bor? 6. Grammatik son kategoriyasi qanday ma’no anglatadi? Sizga ma’lum b o ig a n tillarda grammatik son kategoriyasi qanday vositalar bilan ifodalanadi? Quyidagi javoblarning qaysi biri to‘g‘ri: - son k a te g o r iy a s i h am m a tilla r d a a ff ik s a l m o rfla r bilan ifodalanadi; - son kategoriyasi fa q a t yordam chi so ‘zlar bilan ifodalanadi; - son kategoriyasi ichki jleksiyalar orqali ifodalanadi; - son kategoriyasi ba ’zi tillarda takror (reduplikatsiya) orqali ifodalanadi; - son k a te g o riy a si tilla rd a tu rli g ra m m a tik vositalar o rq a li ifodalanishi mumkin. 7. Grammatik son kategoriyasi so‘z turkumlaridan faqat otlarga xosmi yoki boshqa so‘z turkumlarida ham uchrashi mumkinmi? 8. Kelishik kategoriyasi deganda nimani tushunasiz? Kelishik kategoriyasi qaysi so‘z turkumlariga xos? Bunday kategoriyaga ega b o ‘lm agan tillar ham borm i? A gar b o ‘lsa, k elishik kategoriyasi bajaradigan vazifani u tillarda qanday grammatik vosita amalga oshiradi? 0 ‘zbek va rus tillaridagi kelishik q o‘shimchalarini qiyoslang va farqini tushuntirib bering. 9.Grammatik zamon kategoriyasi qanday ma’no anglatadi? Hamma tillarda uchta zamon bor deyish mumkinmi? Zamon kategoriyasi qanday vositalar yordamida ifodalanadi? 10. Sonlarning grammatik shakl (formasi) bilan grammatik kategoriyalar orasidagi munosabatini tushuntiring. 11. Keltirilgan juftliklarda qaysi grammatik kategoriya o ‘z aksini topgan va ular qanday grammatik vositalar bilan ifodalangan? О ‘zbek tilida Rus tilida uy uylar ДОМ дома uy uydan ДОМ домов uy uyim бежал бежала men meni писать написать u uning бриг сбрит kelmoq kel тереть три kelmoq keldi брать взял katta kattaroq ребёнок дети sen siz идти шёл yozdim yozdirdim читать буду читать Yuqorida keltirilgan juftliklarni o ‘zingiz o ‘rganayotgan xorijiy tilga taijima qiling va ulami bu tilda qanday vosita yordamida ifodalanganligini tushuntiring. In so n k o ‘rg a n , e sh itg a n va his q ilg an n a rs a la rin i tu rla rg a , guruhlarga ajratadi. Turlarga va guruhlarga ajratish doim o qiyoslash o rq ali am alga o sh irila d i. Q iy o slash in so n ta b ia tig a xos n a rsa . M asalan, olmani katta-kichikligi, rangi, hidi va hokazolariga qarab turlarga, navlarga b o ia m iz . Sayyoralarning quyoshga yoki yerga n isb a ta n jo y la sh ish i, k a tta -k ic h ik lig i, h a ro ra ti, a tm o sfe ra si va tarkibiga qarab guruhlarga ajratam iz. Lekin guruhlarga, tu rlarga ajratishning asosiy sh artlarid an biri k o ‘rila y o tg a n n a rs a y o k i h o d is a n in g k a m id a ik k ita b o i i s h i lozimligidir. M a ’lu m k i, tild a ra n g - b a r a n g , so n -sa n o q siz s o ‘z la r b o r. Tilshunoslik tarixida olim lar so ‘zlarni so ‘z turkum lariga ajratishni d iq q at m ark azid a ush lag an lar. T ilshunoslik fanining rivojlanib, m ukam m allashib borishi bilan so‘zlarni turkum larga ajratish ham takomillashib borgan. Yuqoridagi olma va sayyoralar misolidan ko‘rinib turibdiki, narsa va hodisalami turkumlarga ajratish uchun m a’lum oichov, shart, mezonlar b o iish i kerak. So‘zlarni turkum larga ajratuvchi m ezonlar, belgilar to ‘g‘risida ko‘p bosh qotirilgan. Bu muammoning yechilish tarixi hozirgi kunda uch asosiy bosqich: strukturalizmgacha boigan davr, strukturalizm davri, strukturalizmdan keyingi, ya’ni hozirgi davrga ajratiladi. Tilshunoslik tarixida strukturalizm oqimi paydo b o ig u n c h a, y a’ni o ‘tgan asm ing 30-yillarigacha b o ig a n davrda so‘zlam i turkum larga a jra tis h d a a s o s a n uch o ic h o v : so'zlarning leksik-grammatik ma ' nosidan, so 'zlarning morfologik belgilari, ya 'ni so (zning grammatik shaklidan, so ‘zlarning gapdagi sintaktik vazifasidan foydalanilgan. S tr u k tu r a lis tla r esa f a q a t b irg in a belgi, y a ’ni s o ‘z la rn in g disributsiyasidan foydalanishadi. So‘zning distributsiyasi deganda bir so‘zning chap va o ‘ng tom onidan sintaktik aloqaga kirishishi mum kin b o ig a n ham m a im koniyatlari nazarda tutiladi. Bu haqda quyiroqda fikr yuritamiz. Hozirgi kun gram m atikalarida so‘zlarni turkum larga ajratishda asosan besh belgi: - so 'zning leksik-grammatik ma ’nosi; - so 'zning grammatik shakli; - so 'zning sintaktik vazifalari; - so 'z yasovchi morflar; - so'zning distributsiyasidan foydalaniladi. So'zning leksik-grammatik m a’nosi deganda, so ‘z anglatadigan aniq m a’no emas, balki uning umum lashgan m a’nosi nazarda tutiladi. Masalan: uy, mars, yalpiz, qor, do'stlik, quyon so‘zlarining muayyan aniq m a ’nolari bor, ya’ni, birinchi so‘z qurilish turi - yashash uchun qurilgan binoni, ikkinchisi - quyosh sistemasiga kiruvchi sayyorani, uchinchisi - iste’mol qilinadigan o ‘simlik turini, to ‘rtinchisi - tabiat hodisasining turini, beshinchisi - m avhum tushunchani va oltinchisi - hayvon tu rin i anglatadi. S o‘zlarning leksik-gram m atik m a ’nosi deganda ularning anglatadigan konkret m a ’nolari emas, balki shu >o‘zlarga xos b o ig a n umumiy m a ’no, bu guruh so‘zlar uchun umumiy b o ig a n , narsa yoki hodisa m a ’nosi n azarda tu tiladi. N arsa yoki liodisa nomini anglatuvchi so ‘zlar ot deb nom olgan sobz turkum iga kiritiladi. Chekmoq, о 'qimoq, yozmoq, turmoq, ko 'rmoq, buzmoq >o‘zlarining aniq, k o n k re t m a ’n o la ri h ar xil, b a ’zilarin in g aniq ma’nolari bir-biriga qaram a-qarshi va zid, lekin ulam ing ham masiga k o s b o ig a n m a ’no - ish-harakatdir. A na shu xususiyatlariga k o ‘ra bu turkum dagi so‘zlar fe’l deb nom olgan so‘z turkum iga kiradi. So 'zning grammatik yoki morfologik xususiyati deganda , u yoki bu so‘zga xos b o ig a n gram m atik kategoriyalar, shakl yasovchi, so‘z 3 ‘zgartuvchi affiksal m o rflar tu sh u n ilad i. M asalan , qizil, katta, г' shlamoq, yotmoq, uy, daraxt so‘zlarining morfologik xususiyatlarini aniqlash lozim b o is a , a w a l bu s o ‘zlar bilan ishlatiladigan shakl /asovchi va so‘z o ‘zgartuvchi q o ‘shimchalam i aniqlash lozim b o ia d i. Birinchi va ikkinchi so‘z -roq m orfini olishi m um kin, lekin keyingi >o‘zlar bu morfni olmaydi. Uchinchi va to ‘rtinchi so‘zlar -di, -(i) b, ■gan morflarini olishi m um kin, birinchi, ikkinchi, beshinchi, oltinchi >o‘zlar esa bu q o ‘shim chalar bilan uchram aydi. Beshinchi va oltinchi >o‘zlar kelishik q o ‘shim chalarini olishi m um kin, lekin uchinchi va t o ‘rtinch i s o ‘zlar bu nd ay m o rflar bilan uchram aydi. Birinchi va ikkinchi so‘z kelishik q o ‘shimchalarini olishi mum kin, lekin u holda ular otlashib, ot vazifasini o ‘tay boshlaydilar. Shunday qilib, so‘z o ‘zgartuvchi va shakl yasovchi affiksal m orflar ham so ‘zlam i turkum larga ajratishda k atta aham iyatga egadir. So ‘zlarning sintaktik vazifasi deganda ulam ing gapdagi о ‘m i, gap b o ia k la ri nuqtai nazaridan bajaradigan vazifasi tushuniladi. M a ’lu m k i, s o ‘z tu rk u m la rin in g g a p d a b a ja ra d ig a n vazifasi tu rlic h a . O t g a p la rd a h a m m a v a z ifa d a k elishi m u m k in , lek in sifatlarning sin tak tik vazifalari chegaralangan. Shuni ham aytish kerakki, so‘z turkum larining gapda bajaradigan vazifasi tillarda bir xil emas. Ingliz tilida ot o ‘zbek tilidagi singari ham m a vazifalarda ishlatilavermaydi. Sifat esa ingliz tilida faqat aniqlovchi va q o ‘shma ot kesimning ot qismi vazifalarida ishlatilishi mumkin. So'z yasovchi morflar deganda , u yoki bu so ‘z tu rk u m ig a xos b o ig a n so‘z yasovchi q o ‘shim chalar nazarda tutiladi. H ar bir so ‘z turkum ining о ‘ziga xos so‘z yasovchi morflari bor. Biz -li morfini olgan so ‘zni uch ratsak, ikkilanm asdan uni sifat deymiz, -zor, -kor, -chi q o ‘shimchalarini olgan so‘zni k o ‘rsak, uni ikkilanmasdan ot deymiz va h o k a z o . H a r b ir tild a g i s o ‘z tu rk u m la rin in g a n a s h u la rg a o ‘xshagan so ‘z yasovchi morflari bor. M asalan, ingliz tilida -ize, yoki -fy m orflari faqat fe’lga -ment, -dom, -ship otga; -ous, -fui, -less sifatga xos va hokazo. So'zlar distributsiyasi deganda, biz ulam ing boshqa so ‘zlar bilan b irika olish im k o n iy a tlarin i tush u n am iz. S o 'z la r d istrib u tsiy asi t o ‘g ‘risida gap b o rg a n d a , biz a w a l u la rn in g lek sik -g ram m atik m a’nosini yodim izda tutishimiz kerak, chunki so‘zlam ing m a’nolari ularning bosh qa so ‘zlar bilan birikishini t a ’minlaydi. M asalan, ot narsa yoki hodisani anglatadi. N arsa, hodisalar m a ’lum belgi va xususiyatlarga ega b o iish i m um kin, bunday holda ular sifatlar bilan birikishadi; narsalarning ish-harakati va holati tasvirlanishi mum kin, u holda ular fe’llar bilan birikishadi. Ana shunday so‘z birikmalariga qarab, biz so ‘z turkum ini ajratishimiz mumkin. M asalan, ingliz, nemis va fransuz tillarida artikllar bilan birikkan so‘zni k o ‘rsak, uni albatta, ot deymiz, chunki artik llar faqat otlar bilan birikadi. S o ‘zlarning distributsiyasi o ‘zbek tilida ham k atta aham iyatga egadir. Bu tilda lam so ‘zning qaysi so ‘z tu rk u m ig a taalluqliligi b a ’zan u larn in g )irikmasiga qarab farqlanadi: U yaxshi odam. U yaxshi gapirdi. Bu ikki gapda yaxshi so‘zi bir xil gram m atik shaklda ishlatilgan, ekin uning vazifasi h ar xildir. Bu gaplarda uning qaysi so‘z turkum iga nansubligi va qanday sintaktik vazifani o ‘tayotganini, uni qaysi so‘z )ilan birikib kelayotgani orqali aniqlanadi. Birinchi gapda u otni iniqiab, izohlab kelsa, ik kin chisid a fe’l bilan b o g ia n ib kelgan. >huning uchun birinchi gapdagi yaxshi so‘zi sifat b o iib , aniqlovchi vazifasida ishlatilgan, ikkinchisida esa u fe’l bilan b o g ian g an i uchun o ‘z turkum laridan ravishga kiradi va u hoi vazifasini o ‘tam oqda. So4z turkum larini aniqlovchi m ezonlar qancha k o ‘p b o is a , so ‘z urkum lari shuncha aniq va m aqsadga muvofiq b o ia d i. M ezonlar jancha kam b o is a , natija shuncha noaniq chiqadi. Shunday qilib, umumiy leksik-gram m atik m a ’noga ega b o ig a n , )ir xil gram m atik kategoriyalardan foydalanadigan ham da gapda na lum sintaktik vazifalam i bajarib, m a ’lum so‘zlar bilan aloqaga drishadigan va nihoyat, m a’lum so‘z yasovchi q o ‘shimchalar orqali 'asaladigan so ‘zlar yigindisiga so ‘z turkum i deyiladi. Strukturalizm va so‘z turkumlari muammosi XX asm ing ikkinchi choragida tilshunoslik tarixida keskin burilish o ‘y berdi. T ax m in an b ir v a q tn in g o ‘zid a yer k u rra sin in g uch nam lakatida «Strukturalizm » nom ini olgan oqim lar paydo b o id i: \m e rik a deskreptiv m a k tab i, P rag a fu n k sio n al m a k tab i h am d a Daniya glossematika m aktabi. Ilmu fan tarixidan shu narsa m a ’lumki, )iro rta yangi n a rsa , fikr, n aza riy a o ‘z -o ‘zid an , t o ‘sa td a n so d ir )oim aydi. Yangi fikrning ro ‘yobga chiqishi uchun doimo bir turtki ;ababchi b o ia d i. Tilshunoslik tarixida ana shunday yangi oqim ning )aydo b o iish ig a sababchi b o ig a n n arsa bu - Shveytsariyalik olim ^erdinand de S ossyurning «U m um iy tilshunoslik» asarining X X isming birinchi choragida bosilib chiqishi b o id i. Bu asarda ilgari iurilgan g ‘oyani o ‘ta ixcham, m uxtasar ifoda qilinganda «... Til - shoralar, shakllar tizimidir ... Til farq lar dan iborat , unda farqlar dan QO boshqa hech narsa yo'q» degan fik r ilgari suriladi. A n a shu fikr asosida strukturalistlar o ‘z izlanishlarining asosi sifatida mazm unni emas, shakl (form a)n i olib, tilsh u n o slik fanini birm u n ch a yangi n a z a riy a la r b ila n b o y itis h d i. X u su s a n , s o ‘z la rn i tu rk u m la rg a ajratishda u lar o ‘ziga xos y o in i tan lashdi. Q uyida a w a l nom lari qayd etilgan m a k ta b la rd a n faq at A Q S hning deskreptiv m ak tab i v a k illa ri to m o n id a n is h la b c h iq ilg a n fik rn i k e ltiris h b ila n kifoyalanam iz. AQSh struktural maktabining k o ‘zga k o ‘ringan nam oyondalaridan biri C harlz F riz fikricha, s o ‘zning qaysi tu rk u m g a m ansubligini b elg ilo v ch i k o ‘rsa tg ic h - bu u n in g ( y a ’ni s o ‘zn in g ) n u tq d a g i (g ap d ag i)o ‘rn i, m a zk u r s o ‘zning shu gap d ag i b o sh q a so ‘zlarg a nisbatan m unosabatidir. Bunday k o ‘rsatgichni u distributsiya so‘zi bilan belgiladi . 1 Ch. Friz konsepsiyasining asosini uchta sinov gaplari tashkil etdi, y a ’ni: The concert was good (always). The clerk remembered the tax (suddenly). The team went there. U ingliz tilidagi qaysi so‘zlar birinchi gapdagi concert o ‘m ida kela olishini aniqlab, ulam i I guruh so ‘zlar (Slass 1 words) deb atadi. Bunday so ‘zlar qatoriga u food, coffee , taste kabi so‘zlam i kiritdi. Shu gapdagi was so‘zining o ‘m id a kela oladigan so‘zlam i (is, are, seems, seemed) II guruh (Class 2 words) so‘z turkum lariga, gapdagi good so ‘zining o ‘m id a ishlatila oladigan so ‘zlarni (large, foreign, interesting) III guruh tu rk u m larig a (Class 3 words) va n ih o y at, always so‘zi o ‘m ida tura oladigan barcha so‘zlam i u IV guruh so ‘z turkum lari (Class 4 words) deb atadi. Shundan so ‘ng Friz birinchi gapdagi concert so ‘zining o ldida tu rg a n the yordam chi s o ‘zning o ‘m ida turishi m um kin b o ig a n so ‘zlam i aniqlab (ya’ni a , an, no, one, this, my, all, some, every, our, John У), ulam i A guruhi turkum iga k iritd i. A n a shu u s lu b d a , a m e rik a lik o lim la r d is trib u ts iy a va substitutsiya y o ila ri bilan a n ’anaviy ot, sifat, fe’l, b o g io v ch i kabi 1 C h.Friz fikricha, «a part of speech in English is a functioning pattern», y a ’ni ingliz tilida so ‘zning turkum ini ularning gapdagi vazifalari belgilaydi ;o‘z tu rkum larini rad etib, to ‘rtta asosiy so ‘z turkum lari guruhini I guruh s o ‘zlar, II guruh so ‘zlar, III guruh so ‘zlar va IV guruh ;o‘zlar) ham da 15 yordamchi (A guruh so‘zlar, В guruh so ‘zlar, С ;uruh so ‘z la r va hokazo) so ‘z tu rk u m la rin i aniqlashdi. D em ak, zamonaviy ingliz tilida jam i 19 so‘z turkum i aniqlanib, asosiy so‘z urkum larini u sonlar bilan, yordamchi so‘z turkum larini esa harflar bilan belgiladi. Bu ikki guruh so ‘zlar orasidagi farqlarni C h.Friz juyidagicha tushuntiradi: 1. A sosiy s o ‘z tu rk u m la ri son jih a td a n cheksiz, y o rd a m c h i guruhlarga kiruvchi so‘zlaming umumiy miqdori - 154 ta. 2. A so siy s o ‘z tu rk u m la r in in g le k sik va g ra m m a tik (F riz ;ram m atik m a ’noni struktural m a ’no deb ataydi) m a’nolarini ajratish lech qanday qiyinchilik tug ‘dirmaydi, m asalan, remembered so‘zining eksik m a ’nosi «esga tushmoq », gram m atik m a’nosi «o'tgan zamon», yordamchi so ‘z turkum larining bunday m a ’nolarini ajratib boMmaydi. 3. Yordam chi so ‘z turkum lari asosan struktural, y a’ni gram m atik n a ’no ifodalaydi va asosiy so‘z turkum lari tom onidan bajariladigan /azifalarni o ‘tashga xizmat qiladi. Tilshunoslik fanining eng m u rak k a b m asalalaridan boMgan bu nuam m oni C h.Friz taklif qilgan yo‘l bilan hal qilishning ham ijobiy, lam salbiy tom onlari bor. Ijobiy deb quyidagilam i k o ‘rsatish mumkin: - so'zlarni turkumlarga ajratishda birgina o'lchov (kriteriy)ning jo 'llanilishi; - leksik m a’noga ega bo 'Igan so 'zlarning jami to 'rt turkumgagina ijratilishi; - shaklan bir x il bo'lgan so'zlarni distributsiyasiga qarab , urkumlarga ajratib tashlash , masalan: Don 7 trouble trouble gapidagi nrinchi trouble II guruh so 'zlarga , ikkinchisi esat I guruh so 'zlarga )son belgilanishi. Salbiy jihatlari sifatida quyidagilam i k o ‘rsatish mumkin: - mazkur yondoshish ingliz tiliga о 'xshagan grammatik jo 'shimchalari nihoyat darajada chegaralangan, analitik xususiyatga 7 .ga bo 'Igan tillar uchun qo 'llanilishi mumkinligi, turkiy , fin-ugor, lavvan tillariga о 'xshagan tillardagi gaplarda so 'z tartibi nisbatan ?rkin hamda grammatik qo 'shimchalarga boy bo 'Igan tillarda bu ю 'Ini qo 'llash nihoyatda qiyinligi yoki umuman qo'liana olmasligi; - bu konsepsiya sodda gaplar misolida ishlab chiqilganligi lekin qo ‘shma gaplar misolida hal etilmaganligi; - yordamchi so 'zlarning turlari haddan tashqari oshib ketganligi; - bir so 'zni distributsiyasiga ko 'ra ham asosiy, ham yordamchi so'z turkumiga kira olishi (masalan: all so'zi all concerts are good gapida A guruhga kirishi, All is well deganda asosiy I guruh so'z turkumiga kirishi). So‘zlarni tu rkum larga ajratish aslida ulam ing leksik-gram m atik xususiyatlarini ochib berish bilan uzviy bogMiq boMgan muam m odir. Biz ta h lil q ila y o tg a n k o n se p siy a s o ‘z la rn in g le k sik -se m a n tik x u s u s iy a tla rin i u m u m a n c h e tla s h tir g a n d e k , g ra m m a tik xususiyatlardan faqat sintaktik tom oninigina nazarda tutib, ulam i (so‘zlami) m orfologiyadan ajratib q o ‘ygandek tuyuladi. C h .F riz to m o n id a n y a ra tilg a n bu t a ’lim o t garchi k o ‘pchilik tilsh u n o sla r to m o n id a n ta n q id q ilin sa-d a, tild ek m u ra k k a b b ir hodisani h ar tom onlam a o ‘rganish, uni tashkil etuvchi birliklarini tu r k u m la s h tir is h va u la rg a b a h o b e ris h yoM ida b ir m u n c h a m asalalam i hal qildi, tilshunoslik fanining keyingi yillardagi rivojiga navbatdagi turtki sifatida o ‘z hissasini q o ‘shdi. Download 33.62 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|