М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

1. 26 . U glerod va uning x ossalari
T abiatda uchrashi. T abiatda uglerod (C) erkin h o ld a olm os, 
grafit va karbon ko‘rinishida, birikm alarda esa toshko‘m ir, qo'ngMr 
k o 'm ir ham da nelt ko‘rinishida uchraydi. Tabiiy k arb o n atlar —

---

o h a k to s h , m arm ar, b o ‘r C a C O ,, m agnezit M gC O j, dolom it 
M g C O j + C aC O j tarkibiga kiradi. Organik m oddalarning asosiy 
tarkibiy qism i hisoblanadi. U glerodning yer qobig‘idagi miqdori
0,1 % ni tashkil qiladi, havoda uglerod (TV) oksid boMadi.
Fizik xossalari. U glerodning allotropik shakl o ‘zgarishlari — 
olm os, graílt va karbin fizik xossaiari jihatidan bir-biridan keskin 
farq q ilad i, bunga sab ab u larn in g kristall n atijalari tu rlic h a
tuzilganligidir.
O lm os — atom panjaralari rangsiz kristall modda. Olmos kris- 
tallarida uglerod sp"^ — gibridlanish holatida boMadi. U lar o ‘zaro 
p u xta qutbsiz kovalent bogManishlar orqali bogMangan. Olm osda 
uglerodning har qaysi atom i 4 ta boshqa atom bilan qurshab 
olingan, bu atom lar te tra e d r m arkazdan uning uchlariga tom on 
y o ‘nalgan tom onda boMadi. Bularning hammasi nihoyatda qattiq, 
a n c h a zichlik (3,5 g/sm^) va olmosga xos boshqa xususiyatlarni 
baxsh eta d i. S hu nin g u c h u n u shisha kesish, to g ‘ jin slarini 
bu rg ‘ulash va o ‘ta q attiq m ateriallarni silliqlash uchu n ishlatiladi. 
O lm os yorugMikni kuchli sindiradi (shuMalanadi). Shuning uchun 
olm osdan bezak (brilliant)lar tayyorlanadi.
G rafit — salgina m etall yaltiroqligi bor, ushlab ko‘rilganda 
yogMiqdek tuyuladigan to ‘q kulrang kristall modda. Graflt qalamlar 
o ‘z a g in i, sh u n in g d e k , e le k tro d la r (san oatdag i c le k tro liz la r 
u ch u n ) tayyorlashda ishlatiladi. G rafitdan yadro reaktorlarida 
neytronlarni sekinlashtiruvchi sifatida ham foydalaniladi. G rafitni 
koksdan su n ’iy usulda oüsh m um kin. Grafitda uglerod atom i sp^-- 
gibridlanish holatda boMadi.
K arbin — qora rangli m ayda kristall kukun. Karbin kristallari 
uglerod atom larining navbatlashib keladigan oddiy va uchlam chi 
bogM anishlar orqali bogMangan chiziqsimon zanjirlaridan tarkib 
topgan:
_ C ^ C - C = C - C = C - . . . yoki ( - C s C - ) n
Q attiqligi jihatidan karbin grafitdan ustun, lekin olm osdan 
a n c h a keyinda turadi. YarimoMkazgich xossalariga cga. Mavosiz 
jo yd a 2800*0 ga qadar qizdirilganda grafitga aylanadi.

---

Kimyoviy xossalari. O datdagi h aroratd a k o ‘m ir a n c h a inert 
boM adi. K o ‘m ir o k sid lo v c h i s if a tid a , b a ’zan m e ta lla r va 
m etallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi. Uglerodning m etallar bilan 
hosil qilgan birikmalari karhid lar deyiladi. Masalan:
4 M
+ 3C
=
A l.Cj
a lu m in iy k a rb id
Kalsiy karbid amalda katta aham iyatga ega, u ohak C aO bilan 
elektr pechtarda qizdirish orqali oiinadi:
CaO + 3 C = C a C j + CO ,
V o d o ro d b ilan ko‘m ir n ik el k a ta liz a to ri ish tiro k id a va 
qizdirilganda m etan — tabiiy yonuvchi gazlarning asosiy tarkibiy 
qismini hosil qiladi:
C + 2H^ = C H ,
Lekin k o 'm ir qaytaruvchi xossalarini nam oyon q iladigan 
reaksiyalarga ko‘proq kirishadi. Bu hol k o ‘mirning istalgan allotropik 
shakl o ‘zganshining to ‘liq yonishida k o ‘rinadi:
C + O , = C O ,
K o‘m ir tem ir, mis, rux, q o ‘rg‘oshin va boshqa m etallarni 
u la r n in g o k sid la rid a n q a y ta r ila d i, u n in g bu x o s s a la rid a n
metallutgiyada metall olishda keng koMamda foydalaniladi. Masalan,
2ZnO + C = 2 Z n + C O ,
Uglerod oksidiari — uglerodning 2 ta oksidi m a’lum: CO va CO^.
U glerod (II ) oksid. U glerod (II) oksid CO u g lero d n in g
kislorod yetishmaganda yonishi jaray o n id a hosil boMadi. Sanoatda 
u yuqori h aroratda k o 'm ir c h o ‘gM u stidan karbonat angidrid 
o ‘tkazish yoMi bilan oiinadi:
C O ,+ C = 2 C O
Laboratoriya sharoitida uglerod (II) oksid chum oli kislotaga 
(qizdirib turib) konsentriangan N jS O , t a ’sir ettirish orqali oiinadi.
U glerod — (II) oksid rangsiz, hidsiz, nihoyatda zaharli gaz.
U glerod (IV ) oksid. U glerod (IV ) oksid C O , (k a rb o n a t 
angidrid) tabiatda organik m oddalar yonganida va chiriganida hosil 
boMadi. Hayvon va o‘simliklar nafas olganida ajralib chiqadi.

---

Laboratoriya sharoitida SO^ marmaí^a HCl ta’sir cttirib olinadi. 
S anoatda uglerod (IV) oksid ohaktosh kuydirüganda hosil boMadi:
C a C O j ^ C a O + C O j
Uglerod (IV) oksid soda, shakar ishlab chiqarishda, suv va 
ichim liklarni gazlashtirish uchun , suyuq holda oM o ‘chirgichlarda 
ishlatiladi.
Uglerod (IV) oksidi — rangsiz gazsimon m odda. U havodan
1,5 m arta ogMr.
K arbonat kislota. K arbonat kislota faqat eritm adagina mavjud 
boMadi. Qizdirilganda u uglerod (IV) oksid bilan suvga ajraladi. 
Karbonat kislota m olekulasida vodorod atom lari kislorod atom lari 
bilan bogMangan boMadi:
H - O ^
c = o
U ikki asosli kislota sifatida bosqich bilan dissotsilanadi:
H
2
C O
3
H ' + H CO j
So‘ngra juda oz m iqdorda quyidagicha dissotsilanadi:
H C
0
7
H" + UCO¡-
K arbonat kislota — kuchsiz elektrolit.
K arbonat kislota tuzlari. Karbonat kislota 2 q ato r tuzlar: o*rla 
t u z h r  — karbonatlar va nordon tuzlar — dikarbonotlar liosil 
qiladi. Ishqoriy-yer m etallarning karbonatlari suvda kam eriydi. 
A k sinch a, g id ro k a rb o n a tla ri yaxshi eriydi. G id ro k arb o n a tla r 
karbonatlar, uglerod (IV) oksid va suvdan hosil boMadi:
C aC O j + CO^ + H^O = C a íH C O ,),
N atriy karbonat Na^CO j texnikadagi karbonatli soda deyiladi.
N atriy gidrokarbonat N a l lCO^ texnikada soda, bikarbonat 
soda deyiladi, suvda kam eriydi. Qizdirilganda (lOO^C gacha) oson 
parchalanadi:

---

Ichim lik soda tibbiyotda (jig‘ildon qaynaganda ich ilad i), 
ro ‘zg‘o rd a, s u n ’iy m ineral su v lar ish la b c h iq a rish d a va o ‘t 
o ‘chirgichiarni to ‘ldirishda, q an d o latchilikd a va non yopishda 
ishlatiladi.
Kaliy k arb o n at K^CO^ (potash) — suvda yaxshi eriydigan 
oq kukun. 0 ‘sim liklar kuli tarkibida boMadi. Suyuq sovun, o p tik
shisha, pigm entlar ishlab chiq arish d a ishlatiladi.
Kalsiy k arbonat C aC O j ta b ia td a b o ‘r, m arm ar va ohaktosh 
ko‘rinishida uchraydi, uiar binokorlikda ishlatiladi. O haktoshdan 
ohak va uglerod (IV) oksid oünadi.