М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

qaytmas 
eritmalar
deyiladi.
A g a r e r i t m a q a y n a ti l g a n d a n so‘ng, s h u n d a y e r it m a c h o ‘k-- 
m asi (zol) s u v b i l a n t a ’sirlashsa, y a n a k o llo id e r i t m a hosil 
q ilm a ydi. B u z o l l a r m o f o b boMib, suv z a r r a c h a l a r i bilan o 'z a r o
t a ’siri j u d a k u c h s i z d i r K o ‘p in c h a z o l l a r m i q d o r i 0,1% d a n
o rtm aydi.
E ritm a barq aro rlig in i oshiruvchi (stabilizator) q o ‘shish orqali 
oshirish m u m k i n (u larn i him oyalangan kolloidlar h a m deyiladi). 
Oqsiliar, poUvinil spirti va boshqa yuqori m olek u lar birikm alar 
himoyalovchilar sifatida ishlatiladi. Mimoyalovchilar zarracha sirtqi 
qismiga yutilib, ta rk ib i barq aro r gellar hosil qiladi. Disperlangan 
z a rra ch alar y u q o ri agrégat molekulalar — mitsellalar hosil qiladi, 
shuning u c h u n u la rn i 
assotsiativ strukturalar
deyiladi. Organik 
b o ‘yoq, sovun, yuvish vositalari eritm alari — mitsellar eritm a- 
lardir. M o l e k u la r kolloidlarning dispersion fazasi katta hajmli va 
yuqori m o le k u la li o rg a n ik m o d d a la rd a n tashkil topgan. Agar 
b u n d a y m o d d a er itm a la r i suyultirilsa, c h in eritm alarga xos xusu- 
siyatni ko‘rsatadi. X u d d i shunday m o d d a la r u c h u n eruvchanlik 
chegara bilmaydi.
Erish j a r a y o n i b o 'k i s h bosqichi o rq a li b o ra d i. K olloidlar, 
asosan q a y t a r v a mofildir. Molekular kolloid m oddalarga kauchuk, 
b a ’zi oqsiliar, pla s tm a s sa la r, jelatin, lateks va b o s h q a la r misol 
boMadi.
* Liofiini — o ‘z b e k c h a m o fild ir

---

I I I . 4 . Kolloid eritm alarn iiig op tik va 
m olekular-klnctlk x o ssa la ri
K olloid sistem alarning bosh q a s iste m a la rd a n farqli xossasi 
ularning nurini tarqalishdir. Q o ro n g 'i x o n a d a kolloid siste m a d a n
yorug‘lik nuri tuzishsa, yorqin konu sn i k o ‘rish m u m k in (Tindal 
hodisasini kuzatish m um kin). K olloid siste m a za rra chalarining 
tartibsiz — xaotik harakatlari u n in g m o le k u la r-k in e tik xossasi 
deyiladi. Kolloid eritmalarga qoMlanilishi m u m k in boMgan xossalarga 
broun harakati, diffuziya va sedim entatsiya kiradi. B roun harakati 
dispers-m akroskopik va kolloid z a rr a c h a la r n in g tartibsiz xaotik 
harakatidir. 1827- yilda angliyalik o lim R. B roun birinchi boMib 
shu hcdisani fanga kiritgan. Dispersion m u hitda gi molekulalarning 
t o ‘xtovsiz harakati natijasida b ro u n harakati vujudga keladi. H a ro rat 
q a n c h a yu q o ri boMsa, harakat tezligi s h u n c h a yuqori, m u h it 
qovushqoqligi s h u n c h a oz va disperslik darajasi sh u n c h a yuqori 
boMadi.
Diffuziya — m oddalarning o ‘z - o ‘z i d a n bir-biriga qo'shilishi 
natijasida e r i t m a n i tavshkil e t u v c h i m o d d a l a r n i n g te n g la s h is h
jarayonidir. Diffuziya tezligi z a rra c h a la r n in g shakli va kattaligiga, 
harorat h a m d a m u h it qovushqoqligiga bogMiq.
Kolloid zarrachalarning diffuziya tezligi chin e r itm a z a r r a ­
chalarining diffuziya tezligidan kichik boMadi. Osmos hodisasi (yoki 
bir t o m o n la m a diffuziya) diffuziyaning b i r turi hisoblanadi. K a tta
h a jm li d is p e rs z a r r a c h a l a r n i o ‘t k a z m a y d i g a n va e r i t m a d a g i
molekulalarni oMkazadigan m e m b ra n a g a kolloid e ritm a solib, u n i 
chin e ritm a g a tushirsak, kolloid e r itm a d a g i m olekulalar m e m -
branadan to za eritma tomon o ‘tadi. B u n d a y hodisa m em b ra n a ichki 
va tashqi q is m id a kimyoviy p o ten sial farqi va zol yoki e r i t m a
bosim ining yuqoriligi sababli ro ‘y b eradi. Buni m e m b r a n a n i n g
deform atsiyalanishi orqali kuzatish m u m k in .
Sedimentatsiya — gravitatsion m a y d o n t a ’sirida zarrachalarning 
eritm ad a c h o ‘kishi (yoki yuzaga q alq ib chiqishi). Stoks (1880- y.) 
qo nuniga b i n o a n sedim entatsiya tezligi erkin tushish tezligiga, 
z a rr a c h a la r zichligi 
{di)
va m u h i t zichligi (d^) c h o ‘k a y o tg a n
7лггасЬа radiusi (r) kvadratiga va m u h it qovushqoqligiga (v) teskari 
proporsional:

---

y _ 7d,-d„r^q
9v
Bu ifoda kolloid eritm alar sedimentalsion analizida qoMlaniladi. 
Z arrac h alarn in g kattallgi bo'yicha tarqalishini hisoblash uchun 
eritmaga tarozi idishlari va zarnichalari hisobiga o ‘zgarib borayotgim 
idish massasi m iq d o ri o ‘zgarishi uzluksiz yozib boriladi. Natijada 
scdim entatsiya egri chizig'i olinadi, b u n d a abssissa o ‘qiga jarayon 
u c h u n ketgan v aq t (t), o rd in a ta o‘qiga idish massasi Q o'zgarishi 
q o ‘yiladi (4- ra s m ). Hosil boMgan c h iz iq d a n , zarrachalarning 
kattaligiga q a r a b a jra lish differensial egri c h iz ig ‘ini hisoblab 
chiqarish va c h izish m u m k i n (5- rasm). A g a r za rra ch alar bir xil 
zichlikka ega boMsa va s h a r shaklida boMib, faqat shaklining katta- 
kichikligi b ila n g in a fa rq qilsa, hisoblash t o ‘g ‘ri boMadi. Shuni 
eslatib o 'tish k e ra k k i, o q o v a va h a v z a la rd a n olingan suvdagi 
eritiigan z a rr a c h a la r n in g tindirilishi u larning sh a r shakli va holati 
b i r - b i r id a n farqli boMgani u c h u n b o s h q a t e n g la m a l a r orqali 
ifodalanadi. B u real su v d a oHkazilgan izlanishlar va o ü n g a n
natijalarga asoslangan.
dr
/
\
/
\
/
>
s .
/
N
o)
b)
4- 
rasm.
K o llo id c r i t m a la m in g k n ‘rin i.sh i: 
a)
z a r r a c h a la r n in g
d ia g r a m m a s i, c g r iiik s c d im c n ta L s iy a s i; 
h)
z a r r a c h a l a r n in g k a tta lig i b o ‘yicIia 
a j r a l i s h d ifT cren sial e g ri c h i z i g ‘1.

---

Membrana
Eritma
5-rasm.
a)
osm atik bosim ; 
b)
kolloid boM m aganining tuzilishi.
Savol va topshiriqlar:
1. Dispers sistema deb nimaga aytiladi?
2. Kolloid sistema deb nimalarga aytiladi?
3. Suspenziya deb nimaga aytiladi?
4. Getrogen sistemalar deb nimaga aytiladi?
5. Qaysi holatdagi sistema ayrozol deb ataladi?

---