М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

binom inal nom enklaturaga
m u v o fiq , ikkita lo tin s o 'z i b ilan 
ifodalanishi kerak.
Birinchi so*z — avlodning nomi.
O d a td a , bu lo tin ch a s o ‘z 
boMib, u n in g b o sh harfi bilan ifodalanadi va m ikroo rgan izm n ing 
b iro r m o rfo lo g ik fiziologik xossalarini yoki m azk ur m ik ro o rg a- 
nizm n i to p g a n o lim n in g fam iliyasini, yo boMmasa, farq qiluvchi 
b iro r belg i-x o ssasin i, m asalan, yashash joyini ifodalaydi.
Ikkin ch i so*z
— kichik h a rf bilan yoziladi. U m ik ro organ izm
tu rin in g n o m i b o ‘lib, o d atd a, k olloniyaning rangini, m ik ro o rg a­
n izm ning kelib chiqish m anbayini, u sh b u m ikroorganizm t a ’sirida 
kelib chiq adigan kasalliklar va jarayonlarni va b a’zi boshqa belgilarni

---

ífodalaydi. M asa la n , B acilluz m ik ro o rg an iz m g ra m m a n fiy , sp o ra 
hosil qiluvchi a e ro b tay o q c h a ekanligini (B asilius — avlodning 
xossalarini) b ild irad i, tu r n o m i esa u la r hosil q ilg a n kolloniyaning 
rangini Ífodalaydi (abbus — oq).
M ik roorganizm laiga bakteriyalar n o m en k latu ra sin in g xalqaro 
kodeksi qoidalariga m uvofiq n o m b erilad i. B u q o id a la r 1980- yil 
1 - y anvardan k u chga kirgan va dunyodagi b a rc h a d av latlar u c h u n
yagona hisoblanadi.
K lassifikatsiyalashda o ‘z aro q a rin d o sh m ik ro o rg an iz m larn i 
g u ru h la rg a b irla s h tiris h d a quyidagi ta k s in o m ik k a te g o riy a la r 
qoM lanadí: tu r (sp e cies), avlod (g e n u s), o ila (fa m ilia ), ta rlib
(o rd o ), sin f (classik), b o ‘lim (divisio) va o la m (reg n u m ).
T u r asosiy taksin o m ik birlik b o ‘lib, a n iq ifo d ala n g an fenotipik 
o ‘xshashIigi b iro r-b irg e n o tip n in g b a rc h a in d iv id lari yig‘indisidan 
iborat.
T u r kenja tu rlarg a yoki variantlarga boM inadi.
M ikrobiologiyada, ko‘p in ch a, “sh ta m m ” va “ k lo n ” degan ata- 
m alar qoM laniladi. S h ta m m tu rg a n isbatan a n c h a to r tu sh u n ch a. 
O d a td a , bir turga m ansub m ik ro o rg a n iz m la rn in g h a r xíl tabiiy 
m u h itd a n ( tu p r o q d a n , suv h a v z a s id a n , o r g a n iz m la r d a n va 
b o sh q alard an ) yoki h a r xil v aqtda m uayyan b ir m u h itd a n ajratib 
olingan xilm a-xi! kulturalari 
shtamm
deb ataladi. B ir turga m ansub 
sh tam m la r xossalariga k o 'ra bir-biriga an c h ag in a yaq in boMadi yoki 
ay rim belgilari b ila n b ir-b irid a n farq qiladi. S h u b ilan b ir vaqtda 
h a r xil s h ta m m la rn in g b elgi-xossalari tu r fa q a t tu r d o irasid a 
m avjud boMadi.
Kíon —
b itta hu jay rad an olingan kultura. M ik ro o rg a n iz m n in g
turga m ansub individlaridan tashkil topgan yigMndisi (populatsiya) 
s o f kultura
deyiladi.
M ikro b io lo g iy ad a hali yuksak o ‘sim lik !a r b ila n h ayv o n lar 
u c h u n yaratilganga o ‘xshagan tabiiy sistem a y a ra tish g a im kon 
beradigan m ik ro o rg an iz m lar evolutsiyasi va filogeniyasi haqida 
yetarlicha maMumot yo‘q. M ik ro org anizm larni klassifikatsiyalash- 
n ing hozirgi sistem asi, m uhitiga k o 'ra , s u n ’iy h iso b lan ad i. U lar 
d ia g n o stik a la sh k a liti, y a’ni an iq la g ic h h is o b la n a d i. U n d a n , 
asosan, u yoki b u m ik ro o rg an izm n i id cn tifik atsiy alash d a foyda-

---

la n ita d i: “ О п р е д е л и т е л ь б а к т е р и й и а н т и н о л и щ е т о в ” N . 
А. K ra siln ik o v (1 9 4 9 ), “ О п р е д е л и т е л ь р о д о в б а к т е р и й ” V. В. 
S kerm an (1 97 5) v a b o sh q alar a n a sh u n d ay aniqlagichlardir.
M azkur darslikda D. X. Bergeming “ О пределитель б актерий ” 
(1 9 8 4 ) a n i q l a g i c h n i n g o x irg i 9 - n a s h r ig a m u v o fiq , m i k r o ­
organ izm larn in g eng m uhim guruhlarining ta ’rifi berilgan. M azk ur 
a n iq la g ic h d a b a r c h a p ro k a rio t m ik ro o rg an iz m lar P ro c a ry o ta e
olam iga b irlashtirilgan b o ‘lib, u o ‘z navbatida 4 boMimga boMingan. 
B o‘lim la r sin fla rg a , ta itib , o ila , av lo d va tu rla rg a boM inadi. 
M ik ro o rg a n iz m la r, asosan, hujayralari d evorining b o r-y o ‘qligiga, 
boMimlarga, m orfologik va flziologik-biokim yoviy xosvsalari yigMn- 
disiga q a ra b e sa b o sh q a tak sin o m ik kategoriyalarga — sinf, ta rtib , 
oila, avlod, tu rla rg a boMinadi.
I boMim. C racillcutcs*
M a z k u r b oM im ga h u ja y ra la ri d e v o ri g ra m m a n fiy tip d a
boMgan p ro k a rio tia r va kokklar, ta y o q c h a la ry o k i ip ch ala r kiradi. 
U la r h a r a k a tc h a n yoki h a ra k a tla n m a y d ig a n boMib, e n d o sp o ra
hosil q ilm a y d i. M ik ro b a k te riy a la r m e v a ta n a va m ikrosp ora hosil 
qilishi k u z a tilg a n . B u lar b in a r boM inish, ku rtak lan ish yoMi b ilan
k o ‘p ayadi. B u boMimga fo to tro fla r va n o fo to tro fla r (lito tro fla r va 
x e m o tr o f la r ) , a e ro b la r, a n a e r o b la r v a fa k u lta tiv a n a e r o b la r
k ira d i. A y rim tu r la r i h u ja y ra la r ic h id a y a sh a y d ig a n o b lig a t 
parazitlardir.
1-sinf. S c o to b a k te ria
1- 
g u ru h s p iro x c ta la r. M a z k u r m ik ro o rg a n iz m la r S p iro - 
ch a e ta le s ta itib ig a , S p iro ch aetaceeal va Z ep lospiraceal oilalariga 
kiradi. S p iro x c ta la r egiluvchan, spiralsim on b ir hujayrali b a k te ­
riyalar boMib, ju d a uzun (3,500 m km ) va ingichka (0,3— 1,5 m km ), 
b ir yoki u n d a n o rtiq m arta b uralgan hujayralardir.
* 
L at. c u te s — tc r i, c ra c ilu c — in g ic h k a , n o z ik d c m a k d ir. A e ro b , fa k u ltativ
a n a e ro b y o k i a n a e ro b la r. X e m o o rg an o g e n o ro tro flar.

---

S piroxetalar hujayrasi protoplazm atik silin d rd an tashkil topgan 
b o ‘lib, bu silin d r o ‘z u ch larid a joylashgan b irik tiru v c h i disklardan 
chiqadigan b itta yoki b ir n ec h ta fibrilla b ilan c h irm a sh g a n boMadi. 
P rotoplazm atik silin d r bilan o ‘q flbrillalari tash q i qo b iq q a o ‘ralgan 
boM adi. H u ja y ra la rd a n u k le o id la r, m e z o s o m a la r v a b o sh q a
stru k tu ra la r boMadi. S p iro x etalar k o ‘n d alan g boM inish yoMi bilan 
k o ‘payadi, h a ra k a tc h a n boMadi. S pora hosil q ilm a y d i.
Y irik (30—500 m km g a c h a boMgan) s p iro x e ta la r S p iro ch ae ta 
va C ristishira avlodlariga, m aydalari (3,20 m k m g a c h a boMganlari) 
T re p o n e m a , B orrelis va L eptospira avlodlariga k iritilad i. Oldingi 
ikki avlodning vakillari saprofitlar, keyingi u c h ta s in in g vakillari 
p a r a z i tl a r , o d a m d a h a m d a h a y v o n la r d a y u q u m li k a sa llik
q o ‘zg‘atuvchi parazitlardir.
2 - g u ru h — s p ira ls in io ii va v ib ro id g ra m m a n fiy a c ro b
b ak teriy alar. S pirillaceal oilasiga kiradi. M a z k u r o ila vakillarining 
quyidagi belgilari xarakterlanadi: hujayralari q a ttiq , spiralsim on 
buralgan ta y o q c h a la r boMib, h a ra k a tc h a n , b itta yoki h ujayraning 
b ir yoki ikki u c h id a polyar joylashgan x ip c h in la ri bor.
A crob niikrofit. X em oorganolrof. S a p ra fit yoki p a ra z itla r. Bu 
oilaga A gnaspirillum , S pirillum , A z o sp irillu m , C a m p y lo b a c te r 
va Bdellovibrio avlodlari kiradi.
B dillovibrio aviodining b a ’zi vakillari b a k te riy a la rn in g obligat 
p a ra z itla ri boMishi m u m k in . U la r b ir h u ja y ra li h a ra k a tc h a n
o rg an izm lar boMib, xo‘jay in hujayraga b irik ib o lib , un in g ichiga 
kiradi va k o ‘paya boshlaydi. S piralsim on va eg ilg an b akteriy alar 
ch u ch u k va dengiz suvlarida, tuproqda boMadi.
3- guru h ~ g ra m m a n fiy a e ro b ta y o q c h a la r va k o k k la r. 
B ak teriy alarn in g m a z k u r g u ru h i 7 ta o ila n i ta s h k il qiladi. S h u - 
lardan 3 tasi tu p ro q u n um dorilgini o sh irish d a m u h im ah am iy atga 
ega.
P sen d o m o n ad ac eal oilasiga P sc u n d o m o n a s avlodi kiradi. Bu 
avlodga to ‘g ‘ri yoki biroz egilgan, x ip ch in lari ikki u c h id a yoki b ir 
u chida bogMam boMib joylashgan sporasiz b a k te riy a la r kiradi (12- 
ra s m ). P s e v d o m a n a d a la r ta b ia td a k e n g t a r q a l g a n ( h a r xil 
tu p ro q iard a , suvda, o q a r suvlarda va h av o d a u c h ra y d i) X e m o o r-

---