М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

h
degan t u s h u n c h a qoMlaniladi. 
Gidroliz darajasi

---

deganda, suv bilan reaksiyaga kirishgan m o lek u lalar sonini erigan 
m olekulalarning u m um iy soniga boMgan nisbati tushuniladi.
Dastlabki natriy atsetat konsentratsiyasi C deb olinsa, atseta t- 
ion konsentratsiyasi ham C boM adi, c h u n k i t u z kuchli elcktrolit.
Gidroliz natijasida muvozanat q a r o r to p g an d a konsentratsiyalar 
m uvozanatl quyidagi qlymatga ega boMadi:
[ C H
3
C O O - ] = C - C h ;
[ C H
3
C O O H I = C h
[ O H - ] = C h
Bu ifodani (21) tenglam aga q o 'y i b , quyidagini olamiz:
y o k i
( 2 4 )
C h
2
_ ^ H
20 
l - h
Kk
K o ‘p g in a t u z l a r u c h u n h 
1
( t a x m i n a n 0 ,0 1 ), s h u n i n g
u c h u n 1—h SS 1 deb olish m u m k in . U holda:
C h
2
= - ! ^
va h =
^ H
20
C K ,
(25)
II. 
K uchli kislota va kuchsiz asos a so sid a hosil boMgan tuz. U
liolda
1
/ _ ^ H
20
(26)
i'-asos
bunda: Ka«s— kuchsiz asosning dissotsilanish konstantasi. G idroliz 
darajasi:
h
^ H
20
C K
’ 
^27)
^ asos
bu nday tu z la r eritm alarining p H i = 7 d a n kichik.

---

11.9. E rítm a la rd a g i oksídlanish-qaytarílish 
reaksiyalari
0
‘zaro reaksiyaga kim vchi m oddalar atom larining oksidlanish 
d a ra ja si o ‘z g a ris h i b i l a n b o ra d ig a n r e a k s i y a l a r
oksidlanish- 
qaytarillsh
reaksiyasi deyiladi. T abiatda va t ex n ik ad a oksidlanish- 
qaytarilish reaksiyalari k o ‘p uchraydi. F o to s i n t e z nafas olish, 
m o d d a la r a lm ashuvi va shu n g a o ‘xshash h o d isa la r oksidlanish va 
qaytarilishga asoslangan. Oksidlanish-qaytarilivsh reaksiyalarini 
t a ’riflashda 
oksidlanish darajasi
(valentlik tush u n ch asi o ‘rniga) 
tiishunchasi kiritilgan. Bu tushuncha shartli ravishda olingan bo‘lib, 
m o d d a ato m larin in g haqiqiy holatini tavsiflamaydi.
Oksidlanish darajasi molekuladagi ato m la r: shartli zaryadi 
bo'lib, molekula faqat ionlardan tarkib topgan, degan faraz asosida 
h iso b lab c h iq a r ila d i. H a r q an d a y b ir i k m a d a h a r b ir a tom ga 
o k s i d l a n i s h d a r a j a s i y o z i l a d i . M iso! u c h u n , k i s l o r o d n i n g
oksidlanish darajasi h a r d o im (ba’zi h o llard a n tashqari) — 
2
, 
ílorniki — 1, v odorodniki +1. Oddiy m odda molekulasi oksidlanish 
darajasi, s h u n in g d e k , e le m e n t atomlari u c h u n ionga, b ir atom li 
ionlarniki ularning zaryadiga teng boMadi. S h u n d a y qilib, ishqoriy 
m e ta ll k a t i o n l a r i o k s i d l a n i s h darajasi +
1
, is h q o riy m etall 
kationlariniki + 2 boMadi. Oksidlanish darajasi faqat b u tu n sonlar 
bilan em as, balki k a s r so n lar bilan h a m ifodalanishi m um kin. 
M asalan, kislorod H j O d a — 2, H
2
O
2
da — 1, oksidlanish darajasiga 
ega. Oksidlanish darajasi va valentlik k o ‘pgina hollarda bir-biriga 
t o ‘g ‘ri kelmaydi. M a s a la n uglerodning valcntligi 4 ga, etil spirt 
C
2
N
5
OI I" d a 2 ga va uglerod dioksid СО? da + 4 ga teng. Oksidlanish 
d arajasig a q a r a b , b i r i k m a n i n g o k sid io v ch i yoki q a y ta ru v c h i 
ekanligini aniqlash oson. A to m , molekula yoki ionlarning elektron 
berishi bilan b o ra d ig a n ja r a y o n
oksidlanish,
a to m , m olekula yoki 
i o n la rn in g e le k tr o n b irik tirib olishi bilan b o ra d ig a n ja r a y o n
qaytarilish
deyiladi. S h u n d a y qilib, e le k tro n beru v ch i ionlar, 
m olekulalar yoki a t o m l a r
elektron donori
hisoblanadi va ular 
a to m , m olekula yoki ionlarni qaytaradi, o ‘zlari esa oksidlanadi.
E lektronlarni biriktirib oigan a to m , m olekula yoki ionlar, 
a k s e p lo r la r boMib 
oksidlovchilar
deyiladi. K im y o v iy ja ra y o n

---

d av o m id a u la r qaytariladi. Oksidlanish v a qaytarillsh ja ra y o n i 
blrgallkda s o d ir b o ‘ladi, reaksiya d a v o m i d a berilgan elek tro n la r 
qabul qilingan elek tro n m iqdori bilan t e n g boMadi.
Oksidlovchi va qaytaruvchi ekvlvalentli 
E
tushunchasl mavjud 
boMlb, u molekula massasini reakslyada berilgan yoki qabul qilingan 
elektronlar soniga boMish orqali topiladi:
E
=
m/n.
Oksldlanish-qaytarilish jara y o n i u c h xil boMadi:
1. M o lek u lalararo boradigan j a r a y o n , b u n d a oksidlovchi va 
qaytaruvchi turli m o d d alar tartibiga kiradi.
2
. 
0
‘z - o ‘zidan oksidlanish bir elem entning o ‘zi ham oksidlovchi 
ham qaytaruvchi sifatida Ishtirok etadi.
3. Molekuladagi boMadigan o ‘zgarlsh oksidlovchi va qaytaruvchi 
sifatida molekula tarkibiga kimvchi turli a t o m l a r ishtirokida boMadl.
ikkinchi xil oksidlanish-qaytarilish ja ra y o n ig a xIorning suv 
bilan o ‘za ro t a ’sirini keltirish m um kin:
C b + Нз
0
= H C l + н е ю
X l o r b u j a r a y o n d a ham oksidlanadi, h a m qaytariladi: 
C I
2
+
2
H
2
O 
2 H C I 0 + 2 H '' (oksidlanish) 
C l
2
+
2
e - > -
2
C r (qaytarilish).
Savol va topshiriqlar:
J. Suvning ß z lk xossalari haqida gapirib bering.
2. ElektrolUik di.'isosiya deb nimaga aylHadi?H^O n i di.ssot.sialab bering.
3. Bufer eritma deb nimaga aytiladi? Bufer eritmalar va uning hossalari 
to'g‘risida gapirib bering.
4. Biologiyada bufer eritma qanday ahamiyatga ega?
5. Tuzlargidrolizi deb nimaga aytiladi? Tuzlargidroiizi necha holatga 
bo ‘linadi?
6. OksidIani.sh-qaytarilish reaksiya deb nimaga aytiladi?
7. 
Tabiatda
va 
texnikada oksidlanish-qaytarilish reaLsiyalari qay 
usulda uchraydi?

---