Маданият социологияси

Буюкбритания ва Евпопада маданият социологияси


Маданият борасида олиб борилган тадқиқотларда француз олими П.Бурдьенинг назариялари асосий рол ўйнайди. У ўзининг “Тафовут” назариясида М.Вебер ва Г.Зиммелларнинг турмуш тарзи, синфлар ва социал қатламлар борасидаги назарияларини ривожлантирди. П.Бурдьенинг фикрига кўра ҳаёт тарзининг даражаси ва маданий орта қолишнинг ўз навбатида ижтимоий-иқтисодий шароит билан бевосия боғлиқ бўлади. Бурдье урф-одат, расм-русумни беш асосий йўналиш – маданият, ижтимоият, таълим, иқтисод ва сиёсат билан боғлайди. У алоҳида маданият ва иқтисодий капитал ўртасидаги боғланиш шахснинг социал мақомида акс этади, деб таъриф беради. Бурдьега кўра шахсда социал-иқтисодий мобиллик юзага келади ва бу жамият билан интеграцияга киришиш имконини беради бу индивидуал ва жамоавий даражаларда яққол кўринади.
Маданият социологияси бўйида назарияларнинг асосий қисми ХХ асрнинг сўнгги 30 йили давомида юзага келди. Бу борада Израил Чарни фаолиятига алоҳида тўхталиш лозим. У 1978 йилда Британия социология ассоциациясида ўзининг маданият борасидаги конфенренция материаллари сифатида “Маданий бурилишлар” номли муҳим китобини чоп этди. Бир неча йиллардан сўнг И.Чарни Британия социологиясида маданият борасида тадқиқотларга асосий урғу берилишига норозилиги билдирди.
Маданият социологиясининг қатъий ҳимоячилари постмодернизм ғоялар тарафдорлари билан “рефлексив замонавийлик”даги маданият борасида баҳслашилар. “Рефлексив замонавийликни” Буюкбритания социологи Энтони Гидденс постмодернизмдаги ўзаро муносабатлар олиб бориш усулларига медиа таъсирнинг ошишига ўхшатади. Бу жараёнларнинг ўсиб бориши натижасида индивидуал ва жамоавий муносабатлар шаклларнингниг янги имконияти пайдо бўлади. Гидденс синфлар, гендер ва этник структураларнинг тажрибалар борасида тўхтаб қолмаслик ҳақида илмий мулоҳаза юритган.¹⁰


Замонавий жамиятда маданиятнинг ўзига хослиги
Маданиятнинг жамиятда тўла-тўкис мавжуд бўлишини ижтимоий институтлар таъминлайди. Бу ижтимоий институтларнинг асосий вазифасига айнан маънавий бойликлрни ишлаб чиқариш, тақсимлаш ва айирбошлаш киради. Улар таркибига турли
ташкилот ва муассасалар киради, яъни: биринчидан, маънавий маданиятни ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш (ижодий уюшма, илмий-тадқиқот институтлари, халқ ижодий жамоалари, киностудиялар, нашриёт ва ҳоказо); иккинчидан, маънавий қадриятларни тақсимлаб чиқиш (кинотеатрлар, цирк, концерт уюшмалари, маърузахоналар, мактаблар, кутубхоналар, музейлар ва ҳоказо); учинчидан, маданиятни ишлаб чиқариш ва тақсимлаш жараёнини синтетик равишда бир-бири билан бирлаштириш орқали (клублар, театрлар, филармониялар, радио, телевидение, олий таълим муассасалари кафедралари ва ҳоказо).
Узоқ вақтлар фанда маданият деганда фақат маънавий маданият назарда тутилди. Негаки борлиқни ҳақиқат, яхшилик, гўзаллик белгилайди, деб ҳисоблашган. Шунинг учун биринчи ўринда илмий тадқиқотларнинг асоси ахлоқ, нафосат бўлиб келди. Натижада жамиятнинг моддий ҳаётини, унинг иқтисодиётини о ърганишга э ътибор берилмади. Моддий маданият тадқиқот учун қизиқарсиз ҳисобланди. Индустриал жамиятнинг вужудга келиши, унинг техникавий тараққиёти ва технологияларининг тезда алмашиши маданиятшунослами инсониятнинг барча моддий маданиятини ўрганишга мажбур қилди”.
Шунингдек, ҳозирги кунда маданият тизимларидан бўлмиш моддий ва маънавий маданият бир-бирига шундай таъсир қиляптики, бир томондан, маънавий маданият моддий маданият яралишига сабаб бўлса, иккинчи томондан, моддий маданиятнинг бойиши маънавий маданиятнинг янги қирраларининг очилишига сабаб бўлмоқда. Энг қизиғи, учинчи томондан эса, моддий маданиятда маънавий маданият ва, аксинча, маънавий маданиятда моддий маданиятни учратиш мумкин. Масалан, илмий-техник жараён бўлмиш оммавий ахборот воситалари, радио, телевидения, кино, магнитафон, видеотехника, компутер кабилар моддий маданият бўла туриб, маънавий маданият ошишига хизмат қилади. Маънавий маданият бўлмиш илм-фан эса техниканинг ривожига хизмат қилади. Ҳаттоки техникани маънавийлаштириш асри бошланди.
Моддий маданият деб инсоният меҳнати билан яралган, унинг барча моддий эҳтиёж ва талабларига жавоб берадиган бир неча моддий қадриятлар йиғиндисига айтилади. Моддий маданиятга, аввало, меҳнат қуроллари ва ишлаб чиқариш, ижтимоиймаиший хизмат турлари (булар: транспот, алоқа воситалари, коммунал уй-жой хўжалиги хизмати ва ҳоказо), кийим-бош, уй-рўзғор буюмлари киради. Демак, моддий маданият инсоннинг табиатни қай даражада эгаллай лганлигини ва унга таъсир қилиб, уни қанчалик ўзгартира олганлигини кўрсатади.