Mahalla fuqarolik jamiyati instituti sifatida

Islom Karimov

Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat barpo etish O‘zbekiston jamiyatini tubdan isloh qilish jarayonining strategik maqsadlaridan biridir. Bu ma’noda fuqarolik jamiyati O‘zbekistonning rivojlanish yo‘lini ko‘p jihatdan belgilaydigan ijtimoiy buyurtma hisoblanadi.

Hozirgi kunda ko‘pgina mamlakatlardagi siyosatshunos, huquqshunos, sotsiolog, faylasuf va jamiyatshunos olimlarning diqqat markazida turgan fuqarolik jamiyati muammosi O‘zbekiston uchun alohida dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bunda respublikamizda fuqarolik jamiyatini qurish imkoniyatlari va buning o‘ziga xos jihatlari muhokama qilinadi.

Mamlakatda fuqarolik jamiyati tashabbuslarining uyg‘onishi ijo-biy o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga umid qilish imkonini beradi Ayrim skeptiklar O‘zbekiston o‘z rivojlanishida G‘arb mamlakatlaridan ketgani va unda fuqarolik jamiyati mavjud emasligini qayd etgan bo‘lsalar-da, mamlakatimizda bunday jamiyatning shakllanayotganini ko‘rsatuvchi belgilar tobora yaqqol ko‘zga tashlanib bormoqsa.

Birinchidan, «fuqarolik jamiyati» va «siyosiy madaniyat» tushunchalari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq: «Yuksak siyosiy madaniyatga erishish — fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurishning muhim va zarur shartlaridan biridir».

Ikkinchidan, hozirgi O‘zbekiston jamiyati ma’lum siyosiy mg yat darajasiga ega bo‘lgani tufayli, respublikada fuqarolik jamiyatining asosiy elementlari ham mavjud, deb aytish mumkin

Umuman olganda, fuqarolik jamiyati deganda, «davlatning tazyiqisiz, qonun doirasida vujudga kelgan muayyan kishilik hamjamiyatining ixtiyoriy o‘zini o‘zi uyushtirish shakli» tushuniladi. «Bu davlatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘lanmagan, ammo mamlakat doirasida faoliyat ko‘rsatuvchi va hokimiyatga ta’sir etuvchi mustaqil jamoat, nohukumat tashkilotlarining majmuidir». YA’ni fuqarolik jamiyati davlat va shaxs o‘rtasida o‘ziga xos «vositachi»dir. Aynan fuqarolik jamiyatini shakllantirish respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlarnin; vazifalaridan biridir.

O‘zbekistonda hozirgi kunda to‘rt mingga yaqin nohukumat va jamoat tashkilotlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Fuqarolik jamiyati birlashmalari orasida ikki avlod, ikki to‘lqin mavjud. Ulardan biri — sovet davrida o‘z faoliyatini boshlagan nohukumat tashkilotlari, ikkinchisi — bunday tashkilotlarning taxminan uchdan ikki qismi – mustaqilik davrida ish boshlagan nohukumat tashkilotlaridir.

O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining quyidagi institutlari shakllanib bormoqda:

1. 
   
   siyosiy partiyalar;
   
2. 
   
   ijtimoiy-siyosiy harakatlar;
   
3. 
   
   demokratik saylov tizimi;
   
4. 
   
   jamoat birlashmalari;
   
5. 
   
   nodavlat notijorat tashkilotlar;
   
6. 
   
   ommaviy axborot vositalari;
   
7. 
   
   oila hamda uning manfaatlarini aks ettiruvchi maxsus tashkilotlar;
   
8. 
   
   ta’lim-tarbiya muassasalari;
   
9. 
   
   fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari;
   
10. 
    
    diniy tashkilotlar;
    
11. 
    
    milliy-madaniy markazlar;
    
12. 
    
    jamoatchilik fikrini o‘rganish institutlari.
    

Shu bilan birga, fuqarolik jamiyati mamlakatda hali yaxshi ri-vojlanmagan, uning ichki aloqalari takomildan yiroq. Shuning uchun ham fuqarolik jamiyati tashkilotlarining assambleyasini tashkil etish zarur. Davlat hokimiyati bilan nohukumat tashkilotlarning hamkorligi masalasiga kelsak, bu yerda ikki xil munosabatga duch kelish mumkin. Bir tomondan, ular davlat o‘ziga e’tibor berganini olqishlasa, ikkinchi tomondan, o‘zining o‘tmish tajribasidan kelib chiqib, ular bunday hamkorlikka ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishi va o‘z mustaqilligini yo‘qotmasligi kerak.

So‘nggi yillarda O‘zbekistonda fuqarolik jamiyati funksiyalarini amalga oshiruvchi ko‘plab harakatlar va tashkilotlar, huquqni himoya qilish tashkilotlari, iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish jamiyatlari, ekologik tashkilotlar, fan, madaniyat va ta’lim sohasidagi birlashmalar, xotin-qizlarning tashkilotlari va boshqa tuzilmalar tashkil topdi va rivojlanmoqsa. Ammo ularning ish ko‘lami fuqarolik jamiyatini shakl-lantirishning real talablariga ham to‘liq javob bermaydi.

Islohot yillarida O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini shakllan-tirish yo‘nalishida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Bozor infratu-zilmasi, avvalambor, bank va savdo infratuzilmasining elementlari vujudga keldi, tovar taqchilligi tugatildi, narx-navoning jadal ko‘ta-rilishi to‘xtatildi.

Jamiyatimizda o‘rta tabaqa, mulkdorlar sinfi vujudga kelmoqda. Agar O‘zbekistonda islohotlar jarayoni maqbul yo‘nalishda davom etsa, iqtisod tuzilishida sodir bo‘lgan o‘zgarishlar natijasida o‘rta tabaqaning rivoj-lanishi yanada jadallashib, u muhim ijtimoiy kuchga aylanadi va respub-likamizning kelajagi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin.

O‘zbekistonda fuqarolik jamiyati institutlarining shakllanishi va rivojlanishi erkin, iqtisodiy mustaqil mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining mavjudligini nazarda tutadi.

Huquqning ustuvorligi O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini shakllan-tirishning muhim elementidir. Bu huquqiy davlat g‘oyasidan ham kengroqdir. Huquqiy davlat g‘oyasi nemis siyosiy va huquqiy nazariyasidan kirib kelgan bo‘lib, dastlab davlat ma’muriyatini huquq, qonun bilan cheklashni anglatgan. Ammo davlatning o‘zi avtoritar bo‘lishi mumkin bo‘lgan, zotan huquqiy davlat konsepsiyasi qonun qabul qiluvchi organni mazkur qonunlar qanday bo‘lishi kerakligi va inson huquqlariga nisbatan ular qaysi chegaralargacha amal qilishi mumkinligi jihatidan cheklaydi. Binobarin, huquqiy davlat qonun chiqaruvchi organ demokratik yo‘l bilan saylangan bo‘lmasa, avtoritar qonunlar ijtimoiy va shaxsiy hayotning barcha jihatlarini qamrab olgan taqdirda esa, hatto totalitar bo‘lishi mumkin.

Jamiyatning erkinligi — fuqarolik jamiyatining muhim elementi. U jamiyat hayotining turli sohalari va tegishli uyushmalari: iqtisod, ya’ni keng ma’noda ishlab chiqarish, uning tashkiliy shakllari, kasaba uyushma-lari, universitetlar, matbuot, fan, jamoat birlashmalari, masjid, diniy tashkilotlar va hokazolarning mustaqilligi va tashabbuskor-ligini bildiradi. Mazkur jamoat birlashmalariga nisbatan davlatning vazifasi jamiyatning barcha a’zolarining huquq va erkinliklarini himoyalash uchun rioya qilinishi lozim bo‘lgan o‘yin qoidalarini tartibga soluvchi qonun ko‘rinishida eng umumiy chegaralarni o‘rnatishdan iborat bo‘lishi kerak. Fuqarolik jamiyatining negizini tashkil etuvchi iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy plyuralizm ijtimoiy tuzilmalar mustaqilligi, shaxs va fuqaro huquklari hamda erkinliklari asosida o‘rnatiladi.

Fuqarolar madaniyati fuqarolik jamiyatining muhim elementi bo‘lib, uning negizini demokratik siyosiy va huquqiy madaniyat tashkil etadi. Sharqiy Yevropa mamlakatlarida avtoritar siyosiy madaniyatda namoyon bo‘luvchi avtoritar mentalitet yetakchilik qiladi. Fuqarolik jamiyatini rivojlantirishning muhim sharti bo‘lgan asosiy ijtimoiy qadriyatlar yuzasidan hanuz murosaga kelingani yo‘q. Bu «anomiya» deb ataluvchi vaziyatning yuzaga kelishiga olib keldi. Anomiya deganda bir normativ qadriyatlar tizimi buzilgan, ammo uning o‘rnida yangi normativ qadriyatlar tizimi hali vujudga kelmagan vaziyat tushuniladi. Bu ma’noda Prezidentimiz I. A. Karimovning: «Yangi uyni qurmasdan, eski uyni buzmang», degan so‘zlari ramziy yangraydi.

Liberalizm institutlari (erkinlik, qonunning ustuvorligi va h.k.) hamda insoniylikning ayrim an’anaviy talablari (fuqarolarning farovonligi haqida g‘amxo‘rlik, ularga munosib yashash sharoitlarini yaratib berish, muayyan ijtimoiy tenglikni ta’minlash, iste’dodlarni qo‘llab-quvvatlash va h.k.) ni sintez qilish maqsadida huquqiy va ijtimoiy davlatni birlashtirish g‘oyasi so‘nggi davrda yetakchi o‘ringa chiqmoqsa.

Hozirgi kunda huquqiy davlat konsepsiyasi hech bo‘lmaganda ijtimoiy davlat elementlari bilan to‘ldirilishi lozim, zotan, ijtimoiy-iqtisodiy huquklar va erkinliklarning kafolatlari qabul qilingan yondashuvlar va ilgari surilgan prinsiplargagina emas, davlatning real imkoniyatlariga ham bog‘liq.

Fuqarolik jamiyati va davlat o‘rtasidagi munosabatlarni tashkliy-tuzilmaviy shaklga egalik qilish huquqiy davlat haqida gapirish imkonini beradi. Joriy vaziyat shu bilan ta’riflanadiki, hokimiyat mazkur hokimiyatni qonuniylashtirish uchun fuqarolar hamjamiyati ularning qo‘llab-quvvatlashiga muxtoj bo‘ladi. Jamiyatni isloh qilii fuqarolik jamiyati yetakchilik qilishi lozim. Hokimiyat esa, hamisha o‘ziga nisbatan tanqidiy fikrlar aytilishiga tayyor bo‘lishi kerak.

Fuqarolik jamiyatining shakllanishi bir vaqtda huquqiy demokratik davlat ham rivojlanib borishini, shaxs va davlat hokimiya huquqning teng subyektlari sifatida maydonga chiqishini taqozo etadi.

Davlat ma’lum kafolatlar tizimini tashkil etganligi tufayli fuqarolik jamiyati faoliyat yuritish va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlatning o‘zaro bog‘liqligi ana shunda. Demokratik tuzumning zarur sharti hisoblangan huquqiy davlatning asta-sekin rivojlanishida hokimiyatning an’anaviy tarzda uch bo‘g‘inga taqsimlanishigina emas, balki ularni to‘ldiruvchi hokimiyatning fuqarolik jamiyati va davlat o‘rtasida taqsimlanishida namoyon bo‘ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

1. 
   
   O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, “O‘zbekiston”, 2003.
   
2. 
   
   Karimov I.A. “Bizdan ozod va obod Vatan qolsin”. Toshkent, “O‘zbekiston”, 1996.
   
3. 
   
   Boboyev X.B. va Odilqoriyev X. T. Umumiy tahriri ostida. “Davlat va huquq nazariyasi”. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2000.
   

4. “O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”. Mualliflar jamoasi. Toshkent, “Moliya”, 2002.

   
   
5. 
   
   Odilqoriyev X.T. va G‘oyibnazarov Sh.G‘. hammuallifligida. “Siyosiy madaniyat”. Toshkent, IIV Akademiyasi nashryoti, 2004
   
6. 
   
   Odiqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqorolik jamiyati. – T., 2002.
   
7. 
   
   Saidov A. va Tojixonov U. hammuallifligida. “Islom Karimov Konstitutsiya to‘g‘risida”. Toshkent, “Akademiya”, 2001.
   

http://fayllar.org