«Махаллий бюджет даромадларини шакллантиришда ва худудий иктисодиётни ривожлантиришда соликларининг ахамияти»

O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlarining
2009-2012 yillardagi dinamikasi¹²

Ko’rsatkichlar	2009 yil		2010 yil		2011 yil		2012 yil
	mln.so’m	jami nis-n, %da	mln. so’m	jami nis-n, %da	mln. so’m	jami nis-n, %da	mln. so’m	jami nis-n, %da
Davlat maqsadli jamg’armalar daromadlarisiz - jami	10421382,5	100	13116396,9	100	16178563,5	100	20614100.0	100
To’g’ri soliqlar	2769172,4	26,6	3420602,8	26,1	4238732,8	26,2	5196400.0	25,2
Egri soliqlar	5162093,6	49,5	6973809,5	53,1	8656853,1	53,5	11187800,0	54,3
Mol-mulk solig’i va resurs to’lovlari	1662498,0	16,0	1974143,8	15,1	2308908,7	14,3	2746400,0	13,3
Ustama fonda solig’i	238498,2	2,3	25695,7	0,2	142314,4	0,8	250000,0	1,2
Boshqa daromadlar	589120,3	5,6	722145,1	5,5	831754,5	5,1	1233500,0	6,0

Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlari yil sayin o’sib borganligiga amin bo’lamiz. Zero, 2009 yilda budjet daromadlari jami 10421382,5 mln. so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilga kelib 20614100.0 mln. so’mga etgan. Budjet daromadlarini shakllantirishda egri soliqlarning o’rni muhim ahamiyatga ega bo’lib, bu turdagi soliqlar 2009 yilda 5162093,6 mln. so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 2012 yilda 11187800,0 mln. so’mni tashkil etishi kutilmoqda. Budjet daromadlarida resurs soliqlari alohida ahamiyatga ega.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan izchil soliq-budjet siyosatining qisqa va uzoq muddatli maqsad va dastaklari davlat budjeti daromadlar qismida muayyan ulushni egallovchi budjetning boshqa daromadlari dinamikasiga o’zining ta’sirini o’tkazgan. Masalan, 2009 yilda davlat budjetida boshqa daromadlar 589120,3 mln. so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 2012 yilga kelib, ularning miqdori ko’paygan hamda 1233500,0 mln. so’mga teng bo’lgan.
Endi Respublika budjeti daromadlarida mol-mulk solig’i va resurs to’lovlaridan tushumlar tahlilini ko’rib o’tsak:

8–jadval


O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlarida mol-mulk solig’i va resurs to’lovlaridan tushumlar¹³

Ko’rsatkichlar	2009 yil		2010 yil		2011 yil		2012 yil
	mln.so’m	jami nis-n, %da	mln.so’m	jami nis-n, %da	mln.so’m	jami nis-n, %da	mln.so’m	jami nis-n, %da
Davlat maqsadli jamg’armalar daromadlarisiz - jami	10421382,3	100	13116396,9	100	16178563,5	100	20614100.0	100
Mol-mulk solig’i va resurs to’lovlari	1662498,0	16,0	1974143,8	15,1	2308908,7	14,3	2746400,0	13,3
Mol-mulk solig’i	319045,7	3,1	354128,5	2,7	490536,2	3,0	642000,0	3,1
Yer solig’i	275098,8	2,7	303850,1	2,3	346862,9	2,1	446000,0	2,2
Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq	1024844,0	9,8	1265000,0	9,6	1409715,0	8,7	1585300,0	7,7
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq	43509,5	0,4	51165,2	0,4	61794,6	0,4	73100,0	0,3

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mol-mulk solig’i va resurs to’lovlari esa yillar bo’yicha kamayish tendentsiyasiga ega, ya’ni 2009 yilda jami daromadlarga nisbatan 16,0 foizni, 2010 yilda 15,1 foizni, 2011 yilda 14,3 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yil ko’rsatkichlarida 13,3 foiz bo’lgan.

Endi Toshkent shahri Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlarida mol-mulk solig’i va resurs to’lovlaridan tushumlar tahlilini ko’rib o’tsak:
9 –jadval


Toshkent shahar Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlarida mol-mulk solig’i va resurs to’lovlaridan tushumlar¹⁴

Ko’rsatkichlar	2009 yil		2010 yil		2011 yil		2012 yil
	so’m	jami nis-n, %da	so’m	jami nis-n, %da	so’m	jami nis-n, %da	so’m	jami nis-n, %da
Budjet daromadlari - jami	102 753 110,6	100	137 317 334,2	100	178 082 040,2	100	266 707 122,7	100
Mol-mulk solig’i va resurs to’lovlari	10 025 396,5	9.7	13 351 638,7	9.7	23 434 621,0	13.1	37 727 818,3	14.1
Mol-mulk solig’i	7 051609,7	6.8	10 681149.,3	7.7	19 350915,3	10.8	31 899982,8	11.9
Yuridik shaxs. mol-mulk solig’i	6 144 748,3	5.9	9 481 682,7	6.9	17 197 878,6	9.6	28 580 286,6	10.7
Jism. shaxs mol-mulk solig’i	906 861,4	0.9	1 199 466,6	0.8	2 153 036,7	1.2	3 319 696,2	1.2
Yer solig’i	2 947 398,2	2.8	2 636 940	1.9	4 034 632,0	2.2	5 764 029,6	2.2
Yuridik shaxs. yer solig’i	2 268 346,5	2.2	1 686 457,0	1.2	2 073 109,2	1.2	3 053 099,1	1.1
Jism. shaxs. yer solig’i	678 998,1	0.6	950 479,8	0.6	1 961 522,8	1.1	2 711 089,5	1.01
Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq	1 856,0	0.002	4 663,8	0.003	7 767,0	0.004	15 856,8	0.005
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq	24 532,6	0.02	28 885,6	0.02	41 306,7	0.02	47 949,1	0.017

9-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlari 2009 yilda 102753110,6 so’mni, 2010 yilda 137317 334,2 so’mni, 2011 yilda 178082040,2 so’mni, 2012 yilda 266707122,7 so’mni tashkil etgan. Mol-mulk solig’idan tushum esa 2009 yilda 7051609,7 so’mni, 2010 yilda 10681149,3 so’mni, 2011 yilda 19350915,3 so’mni, 2012 yilda esa 31899982,8 so’mni tashkil etgan. Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan solig’i bo’yicha tushumga e’tibor qaratadigan bo’lsak, 2010 yilda ushbu soliqdan tushum 9481682,7so’mni, 2011 yilda 17197878,6 so’mni tashkil etgani holda, 2012 yilga kelib 28580286,6 so’mga etgan. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan solig’i bo’yicha tushum 2010 yilda 1199466,6 so’mni, 2011 yilda 2153036,7 so’mni, 2012 yilda esa 3319696,2 so’mni tashkil etgan. E’tibor qaratadigan bo’lsak yildan yilga mahalliy budjet daromadlari tarkibida mol-mulk solig’idan tushum ortib borgan. Bunga sabab yil sayin tumanda soliq to’lovchilarning soni va soliq ob’ektini ortib borayotganligidir. Bundan tashqari tuman mahalliy budjeti jami daromadlari ham yildan yilga o’sib bormoqda. Daromadlarning o’sib borishiga soliqli to’lovlar bilan bir qatorda, mahalliy yig’imlar va davlat bojlari ham salmoqli ahamiyat kasb etgan.

Xulosa o’rnida aytish mumkinki, mol-mulk solig’i tarixiy shakllangan soliqdir, mulkiy munosabatlar soliqqa tortishning ob’ekta ekanligi, mol-mulk solig’i mexanizmining alohida ahamiyatga egaligi, mol-mulk solig’ining fiskal ahamiyatining mavjudligi, mol-mulk solig’ining mavjud mol-mulklardan maqsadli, unumli va samarali foydalanishga undashi, mol-mulk solig’ini hisoblash tegishli me’yoriy-huquqiy xujjatlarga asoslangan holda amalga oshirilar ekan.