Махсус таълим вазирлиги бухоро муҳандислик-технология

IV- БОБ. СТРАТЕГИК ЛОЙИҲАЛАРНИ БОШҚАРИШ: АСОСИЙ ТУШУНЧАЛАР ВА КОНСЕПТУАЛ АСОСЛАР

1. 
   Лойиҳани бошқаришнинг асосий атамалари
   

Лойиҳани самарали амалга ошириш барча бошқарув жараёнларини изчил амалга оширишга асосланган. Лойиҳа бошқариш жараёни ўлчовли натижа берадиган ҳаракатлар тўплами сифатида аниқланиши мумкин.
Лойиҳа бошқариш жараёни субъектлар ва бошқарув объектлари ўртасида тўғридан-тўғри ва тескари муносабатларни шакллантиради. Лойиҳа бошқаруви субъектлари лойиҳанинг асосий иштирокчилари сифатида аниқланади ва объектлар лойиҳа, бир-бири билан боғлиқ бўлган бир қатор лойиҳалар, лойиҳага йўналтирилган корхоналар, шунингдек, лойиҳа айланишининг босқичлари ҳисобланади. Барча лойиҳа фаолияти вақт ва маконда бир-бирига боғлиқдир. Бироқ, лойиҳанинг фазалари ва босқичларини мантиқий ва вақтинчалик кетма-кетликда аниқ тақсимлаш деярли мумкин эмас. Тегишли муаммолар лойиҳада ишлаётган мутахассисларнинг тажрибаси, билимлари ва санъати ёрдамида ҳал этилади.
Агиле: Лойиҳа ва маҳсулотларни бошқаришнинг мослашувчан ва
такомиллаштирувчи ёндашуви, талабларнинг динамик шаклланишига қаратилган ва уларни турли соҳалардаги мутахассислардан ташкил топган ўз-ўзини ташкил этувчи ишчи гуруҳлар доирасида доимий ўзаро ҳамкорлик натижасида амалга оширилишини таъминлайди. Агиле ғояларига асосланган кўплаб усуллар мавжуд, уларнинг энг машҳурлари Сcрум ва Канбан.
Танқидий йўл: Ишнинг давомий кетма-кетлиги ва бошланғичдан якуний ҳодисага қадар бўлган воқеалар, уни бажариш учун кўп вақтни талаб қилади.
Воқеалар жараёнлари занжири (ЕПC-диаграммаси): мавжудлик ва ресурслардан фойдаланиш асосида лойиҳа фаолиятини амалга ошириш кетма-кетлигини кўрсатадиган диаграмма.
Вақт заҳираси: Ишнинг бошланиши лойиҳанинг умумий давомийлигига таъсир қилмасдан кечиктирилиши мумкин бўлган вақт. Шундай қилиб, танқидий йўл захирасида ишлаш нолга тенг бўлади.
Муҳим босқич (назорат нуқтаси, милестоне): мисол учун, босқич охирини кўрсатадиган муҳим воқеа. Гантт графигида нол муддатли вазифа сифатида кўрсатилади. Лойиҳа менежери (лойиҳа раҳбари, прожеcт манагер, ПМ):
Лойиҳани бошқариш учун масъул лойиҳа гуруҳи раҳбари (лойиҳани режалаштириш, амалга ошириш ва ёпиш).
Манбалар: лойиҳани амалга ошириш учун зарур бўлган элементлар. Ресурслар - бу вақт, ускуналар, материаллар, ходимлар ва бошқалар.
Лойиҳа таркиби (Сcопе): маҳсулотни олиш учун бажарилиши керак бўлган ишнинг тавсифи.
Спринт (Спринт): Сcрум-да итератсия (ишлайдиган сикл) - бу бир ҳафтадан бир ойгача давом этадиган, мижоз учун қимматли бўлган маҳсулотнинг ёки унинг элементининг ишчи версиясини яратиш жараёнидир.
"Классик" ёки ^Манъанавий^М лойиҳа бошқаруви: вазифани кетма-кетликда босқичма-босқич, оқимга ўхшаш тарзда ўтказиладиган "шаршара" (Wатерфалл) ёки каскадли сикл деб аталадиган лойиҳа бошқарувининг энг кенг тарқалган усули.
Лойиҳанинг пайдо бўлиши ва уни тугатиш пайтидаги вақт оралиғи лойиҳа айланиши деб аталади (улар "лойиҳанинг ҳаёт айланиш жараёни" деб ҳам номланади).
Лойиҳанинг ҳаёт айланиши - бу лойиҳа ишларини молиялаштириш ва тегишли қарорлар қабул қилиш муаммоларини ўрганиш учун дастлабки тушунчаси.
Ҳар бир лойиҳа, уни амалга ошириш учун зарур бўлган мураккаблик ва иш ҳажмидан қатъи назар, узининг ривожланишида муаян ҳолатларни ўтади (бошидан кечиради): "лойиҳа энди йўқ" бўлган пайтдаги ҳолатдан "лойиҳа ҳали тайёр эмас" бўлган ҳолатгача.
Ишбилармонлар учун, лойиҳанинг бошланиши, уни амалга ошириш бошланиши ва уни амалга оширишга маблағ сарфлаш билан боғлиқ.
Лойиҳанинг охири ўлароқ қуйидагилар бўлиши мумкин:

• 
  объектларни ишга тушириш, уларнинг ишга туширилиши ва лойиҳанинг натижаларидан фойдаланиш;
  
• 
  лойиҳа ходимларини бошқа ишга жойлаштириш;
  
• 
  кўрсатилган натижалар билан эришилган натижалар;
  
• 
  лойиҳани молиялаштиришни тугатиш;
  
• 
  оригинал режа (модернизатсия) билан кўзда тутилмаган лойиҳага катта ўзгаришлар киритиш бўйича ишларнинг бошланиши;
  
• 
  лойиҳа объектларидан фойдаланишни тугатиш.
  

Одатда, лойиҳа устида ишлашни бошлаш ҳақиқати ва уни тугатиш ҳақиқати расмий ҳужжатлар билан расмийлаштирилади. Лойиҳани амалга оширадиган ҳолатлар фазалар (босқичлар) деб номланади.
Лойиҳани амалга ошириш жараёнини тақсимлашда универсал ёндашув йўқ. Шунинг учун, амалда, лойиҳани босқичларга бўлиниш жуда хилма-хил бўлиши мумкин - агар бундай бўлиниш фақатгина баъзи муҳим назорат нуқталарини ("муҳим босқичлар") намоён этса, ўтиши давомида қўшимча маълумотларнинг кўриб чиқилиши ва лойиҳани ишлаб чиқишнинг мумкин йўналишлари баҳоланади.
Ўз навбатида, ҳар бир танланган фаза (босқич) кейинги босқичнинг (босқичлар, пастки босқичлар) ва бошқаларнинг фазаларига (босқичларига) бўлиниши мумкин.
Масалан, метрополитеннинг қурилиши, нефт ва газ конларини ишлаб чиқиш ва бошқалар каби жуда катта лойиҳаларга нисбатан қўлланиладиган босқичларнинг сони ва уларни амалга ошириш босқичлари кўпайтирилиши мумкин.
Катта лойиҳаларда қўшимча босқичларни қазиб олиш ушбу объектларнинг (10-15 йиллар) қурилишининг узоқ давом этиши билан эмас, балки лойиҳада иштирок этаётган ташкилотларнинг ҳаракатларини янада яхшироқ мувофиқлаштиришга ҳам боғлиқдир.

2. 
   Лойиҳа иштирокчилари
   

Лойиҳа иштирокчилари унинг таркибий қисмини ташкил этади, чунки улар ўз лойиҳаларини амалга оширишни таъминлайдилар.
Лойиҳанинг турига қараб, уни амалга оширишда бирдан ўнга (баъзан юзлаб) ташкилотлар иштирок этиши мумкин. Уларнинг ҳар бирининг ўз вазифалари, лойиҳада қатнашиш даражаси ва унинг тақдири учун жавобгарлик чоралари бор.
Ушбу ташкилотлар барча функсияларига қараб, одатда лойиҳа иштирокчиларининг ўзига хос гуруҳлари (тоифалари) сифатида гуруҳланади.
Асосий иштирокчи - мижоз (буюртмачи) - келажакда лойиҳа натижалари эгаси ва фойдаланувчиси. Шундай қилиб, жисмоний ёки юридик шахс сифатида хизмат қилиши мумкин. Бу ҳолатда, мижоз ягона ташкилот сифатида, шунингдек, лойиҳа учун куч, манфаат ва капитални бирлаштирган ва натижаларидан фойдаланишган мижоздир.
Инвесторлар, шунингдек инвесторлар томонидан инвеститсия лойиҳаларини амалга ошириш учун ваколатли бўлган бошқа шахслар ва юридик шахслар мижозлар (ишлаб чиқувчилар, қурувчилар) бўлиши мумкин.
Инвесторга ҳам - лойиҳага сармоя киритган томон ҳам муҳим аҳамиятга эга. Баъзи ҳолларда, бу мижоз билан бир киши. Агар инвестор ва мижоз бир хил шахс бўлмаса, инвестор мижоз билан шартнома тузади, шартномаларнинг бажарилишини назорат қилади ва бошқа лойиҳа иштирокчилари билан ҳисоб-китобларни амалга оширади. Ўзбекистонда қуйидагилар инвесторлар бўлиши мумкин:

• 
  давлат ва ҳудудий мулкни бошқариш ваколатига эга органлар;
  
• 
  ташкилотлар ва корхоналар, хўжалик бирлашмалари, жамоат ташкилотлари ва барча мулк шаклларининг бошқа юридик шахслари;
  
• 
  халқаро ташкилотлар, хорижий юридик шахслар;
  
• 
  жисмоний шахслар - Ўзбекистон фуқаролари ва хорижий фуқаролар.
  

Лойиҳа-смета ҳужжатлари Лойиҳаловчи деб аталадиган ихтисослашган лойиҳа ташкилотлари томонидан ишлаб чиқилади. Бундай ҳолда, бу ишларнинг бутун мажмуасини амалга ошириш учун масъулият одатда Бош Лойиҳаловчи (Бош Лойиҳаловчи) деб аталадиган бир ташкилот бўлади.
Лойиҳанинг моддий-техника таъминоти (харидлар ва таъминот) Етказиб берувчи (ёки Бош етказиб берувчи) номи остида бирлаштирилиши мумкин бўлган етказиб берувчи ташкилотлар томонидан тақдим этилади.
Пудратчи (Бош пудратчи, Субпудратчи) - шартномага мувофиқ ишларни бажариш учун масъул бўлган юридик шахс.
Бу миллий мутахассисга таниш бўлган лойиҳа иштирокчиларини қамраб олади. Сўнгги йилларда бозор иқтисодиёти ва лойиҳаларни бошқариш усуллари лойиҳа иштирокчиларининг таркибини янги шахслар билан тўлдиришга мажбур қилди.
Биринчи навбатда, шартнома асосида ишлайдиган фирмалар ва мутахассислар лойиҳанинг бошқа иштирокчиларига уни амалга оширишнинг барча масалалари бўйича консалтинг хизматларини тақдим этишади. Улар биргаликда Маслаҳатчи деб аталади.
Шунингдек, Литсензияловчи (Литсензор) - юридик ёки жисмоний шахс - литсензия эгаси ва лойиҳада ишлатиладиган "ноу-хау" ҳақида эслатиб ўтилиши керак. Л литсензияловчи лойиҳада зарур илмий ва техник ютуқлардан фойдаланиш ҳуқуқини (одатда тижорат шартларида) беради.
Лойиҳани амалга оширишда Лойиҳа Раҳбари алоҳида ўрин эгаллайди (Ғарбда қабул қилинган атамалар - Лойиҳа-менежери ёки Лойиҳанинг менежери). Бу Буюртмачи (Инвестор ёки бошқа лойиҳа иштирокчиси) томонидан лойиҳа бўйича ишларни бошқаришни ваколатли деб ҳисоблайдиган юридик шахс: лойиҳа
иштирокчиларининг фаолиятини режалаштириш, назорат қилиш ва мувофиқлаштириш. Лойиҳа менежери раҳбарлигида Лойиҳа жамоаси Лойиҳа раҳбарияти бошчилигидаги ва ўз мақсадларига эришиш учун лойиҳани амалга ошириш даврида яратилган муайян ташкилий тузилма.
Лойиҳанинг асосий иштирокчилари вазифаларини якуний кўриб чиқиш натижасида, лойиҳани молиялашни таъминловчи асосий инвесторлардан бири бўлган Банкнинг муҳим роли қайд этилди. Банкнинг мажбуриятлари лойиҳани нақд пул билан узлуксиз таъминлаш, шунингдек субпудратчилар билан ҳисоб-китоблар бўйича бош пудратчига кредит бериш, мижознинг зарур маблағи бўлмаса.

3. 
   Тузилиш ва лойиҳаларни бошқариш функсиялари
   

Лойиҳани бошқариш учун тузилиш зарур. Тузилишнинг мазмуни лойиҳани синчковлик билан иерархик қуйи тизимлар ва таркибий қисмларга ажратишдир.
Лойиҳа таркиби ишлаб чиқилиши керак бўлган ёки ишлаб чиқарилиши керак бўлган маҳсулотларни аниқлаш учун мўлжалланган ва лойиҳанинг якуний мақсади билан амалга ошириладиган ишларнинг элементларини бирлаштиради.
Бундан ташқари, лойиҳани тузиш жараёни умумий лойиҳани режалаштириш жараёнининг ажралмас қисмидир ва унинг мақсадларини белгилайди, шунингдек консолидатсияланган (бош) лойиҳа режасини ва масъулият ва вазифаларни тайинлаш матритсасини тайёрлайди.
Бошқариш функсиялари лойиҳанинг барча йўналишларида ва барча даражадаги менежерлар томонидан бажарилиши керак бўлган асосий, базавий фаолиятни ўз ичига олади.