Махсус таълим вазирлиги бухоро муҳандислик-технология

VI- БОБ. ТАШКИЛОТНИНГ ЛОЙИҲА БОШҚАРУВ ТИЗИМИ

1. 
   Тизимларни бошқариш
   

Тизимларни бошқариш (сйстема ппроач анд интегратион) лойиҳа бошқарув функсияси бўлиб, корхона ва лойиҳа умумий вазифалар ва проседуралар билан боғлиқ бўлган тизимлар мажмуаси сифатида қаралади.
Корхонанинг раҳбарияти ва лойиҳа жамоаси томонидан тизимларни интегратсиялашуви уларнинг лойиҳа мақсадларига эришиш бўйича ягона йўналтирилганлигини таъминлайди.
Мураккаб тизимлар бўлган лойиҳаларни бошқаришга мунтазам ёндошиш назарияси умуман олганда вазиятлар ва мураккаб муносабатларнинг дисиплинлерараси ва ҳолистик нуқтаи назарини ўз ичига олади, бу бизга муаммоларни формуласини соддалаштириш учун ҳақиқатни тақсимлаш имконини беради.
Тизимларнинг умумий назарияси 40 йилдан ортиқ вақтдан бери мавжуд эди, аммо унинг амалий қўлланилиши лойиҳани бошқаришнинг бошланиши билан боғлиқ. Лудвиг вон Берталанфай 1951 йилда анатомиядан терминологияни қўллаган ҳолда, очиқ системаларни тасвирлаб берди. Инсон танасининг қисмлари, скелетлари, мушаклари, асаб ва қон айланиш тизими, инсон мияси ва бошқалар инсоний тизимнинг қуйи тизимлари сифатида тасвирланган. Шундай қилиб, турли хил кичик тизимлар билан бир қаторда бутун тизимнинг ишлаши билан ўзаро тушуниш мумкин эди.
1956 йилда Кеннетҳ Балдинг тизимларни интегратсиялаш жараёнида юзага келиши мумкин бўлган алоқа муаммоларини аниқлади. Профессор Болдинг қуйи тизимлар (физиклар, иқтисодчилар, кимёгарлар, сотсиологлар ва бошқалар) соҳасидаги мутахассисларнинг ҳар бири бошқасидан фарқ қиладиган ўз консептуал аппаратига эга эканлиги ҳақида ташвишланарди. У муваффақиятли интегратсия қилиш учун қуйи тизимлар соҳасидаги барча мутахассислар математикатчилар каби "бир хил тилда" гапиришлари кераклигини таъкидлади [10].
Бунинг учун ИПМА, ПМИ ва бошқа халқаро ташкилотларнинг билимлари қўлланилади. Тизимларнинг умумий назарияси бизнесни лойиҳалаш, маркетинг, ишлаб чиқариш, молия ва бошқаларнинг кўпгина жиҳатларини қамраб олган методологияни
яратишни ўз ичига олади.Бу техникани тизимни бошқариш, лойиҳани бошқариш ёки матритсаларни бошқариш тизими деб аташади.
Алоқа шартларига ва чегаралар мавжудлигига кўра, тизимлар ёпиқ, ташқи муҳитдаги бошқа тизимлардан бутунлай ажратилган ва ташқи муҳит тизимлари билан ўзаро алоқада буълган очиқ тизимларга бўлинади.
Барча ижтимоий тизимлар очиқ деб ҳисобланади. Очиқ тизимларнинг ўзига хос хусусияти - чегараларнинг шаффофлиги.
Лойиҳа бошқарувига тизим ёндашувини мантиқий ва мунтазам равишда муаммони ҳал қилиш жараёни сифатида тавсифлаш мумкин. Бу ҳолда бошқарув ресурслар оқимини (пул, асбоб-ускуна, бино, ходимлар, ахборот, хом-ашё ва материалларни) аниқлайдиган маълумотларни киритиш, қайта ишлаш ва чиқимлари билан тавсифланадиган кичик тизимларни ривожлантиришнинг доимий функсияси бўлиб хизмат қилади. Тизим ёндашуви ушбу кичик тизимлар билан алоқаларни кўриб чиқишга имкон беради. Мунтазам ёндошувдан фойдаланиб, ажратилган қисмлар бирма-бир жамланган ва муаммолар энг мақбул ечимни топади.
Тизимларни бошқариш ўзгариш, ташхис қўйиш, танлаш ва синтез қилиш босқичларини ўз ичига олади. Тизим ёндашувининг муҳим таркибий қисмлари қуйидагилардир: мақсаднинг мавжудлиги;
талаб - талабнинг бажарилишини таъминлайдиган эҳтиёж мақсадлар; муқобил - талабни бажариш усулларидан бири;
танлаш мезонлари - муқобилларни баҳолашда фойдаланиладиган омиллар; муқобилни таъминлаши керак бўлган шартларни таърифловчи тўхтатувчи омил.
Тизим таҳлиллари (6-расм) исталган мақсадга эришиш билан боғлиқ бўлган муқобил хатти-ҳаракатларни солиштириш ва таққослаш билан бошланади. Шундан сўнг, муқобиллар харажатлар ва натижалар билан таққосланади. Айланиш тескари алоқа орқали билан тугайдики, қайси бу корхонанинг муқобиллиги ва мақсадларига мувофиқлигини белгилайди
Тизимий фикрлаш муваффақиятли лойиҳани амалга ошириш учун зарур омил ҳисобланади. Лойиҳа бошқарув тизимлари муқобил техник, техникавий ва бошқа ечимлар нуқтаи назаридан лойиҳа эҳтиёжларини таҳлил қилишнинг янги усулларини талаб қилади. Лойиҳани бутунлай таҳлил қилиш, унинг алоҳида бўлимларида ҳаддан ортиқ консентратсияни олдини олиш қобилияти лойиҳанинг мақсадларига эришишнинг энг муҳим шартидир.
Тизим ёндашув назарияси қайси тизимларнинг энг муҳим эканлигини аниқлай олмаслигини унутманг. Назария фақат корхона бир-бирига боғлиқ бўлган қуйи тизимлардан иборат бўлиб, ташқи муҳит билан ўзаро муносабатларда очиқ бўлган тизимдир.
Тизимнинг айрим элементлари лойиҳа мақсадларига эришиш бўйича таъсир даражасини аниқламайди. Тизимларни лойиҳа бошқарувига тўғри ишлатиш учун менежер корхона ва лойиҳа ўртасида ўзаро муносабатлар тамойилларини билиши керак.
Ишлаб чиқариш шароитида лойиҳа янги объектни яратиш ва улардан фойдаланиш (експлуататсия қилиш, фойдаланиш), шунингдек ишлаб турган объектни яхшилаш, қайта қуриш, реконструксия қилиш, кенгайтириш ёки модификатсия қилиш учун тизимий тадбир ҳисобланади.
Лойиҳа бажарилишнинг маълум бир тартибига, мақсадларни, босқичлар мазмунини, иш ҳажмини, усулларини ва воситаларини, ҳар бир босқич учун кетма-кетлик ва муддатларни кўрсатиб, амалга оширилиши керак. Лойиҳалар таълим методологиясида акс эттирилган турлар, турлар ва хилма-хиллик бўйича кенг таснифга эга.
Шундай қилиб, фаолиятнинг турли соҳалари бўйича лойиҳалар бир неча турга бўлинади: тадқиқот, конструкторлик, технологик, ташкилий, татбиқ этилиши (амалда рўёбга чиқариш) ва одамларни бошқариш.
Тадқиқот лойиҳаси моддий ва нодавлат дунёси қонунлари ва қонуниятларини аниқлаш, инсон фаолияти ва табиатининг турли соҳаларида ҳақиқатни излаш учун тадқиқот лойиҳаларини амалга ошириш билан боғлиқ.
Конструкторлик лойиҳаси саноат объектларини ишлаб чиқариш, қурилиш ва бошқа объектларни ишлаб чиқариш учун ишлаб чиқилган конструкторлик ҳужжатлари (чизмалар, спетсификатсиялар, тушунтириш ёзувлари, тартиблар, намуналар, маТумотлар базалари, ҳисоб-китоблар ва бошқалар) га эга.
Технологик лойиҳа конструкторлик ва бошқа ўзгаришларни аниқ ишлаб чиқариш ва ҳаракатларга айлантириш муаммоларини ҳал этишни та^минлайди.
Ташкилий лойиҳа жараёнлар ва объектларни бошқаришни оптималлаштириш ва тартибга солиш масалалари бўйича саволларга жавоб беради.
Амалга ошириш лойиҳаси жараёнлар ва объектлардаги ғоялар ва ишланмаларнинг амалий қўлланилиши бўйича ҳаракатлар алгоритмини белгилайди.
Инсонларни (ходимларни) бошқариш лойиҳаси ҳокимият тузилмалари орқали режалаштирилган натижаларни олиш учун уларга маънавий ва жисмоний таъсир кўрсатади.
Лойиҳани ишлаб чиқиш жараёни сифатида моддий ишлаб чиқаришни ишлаб чиқиш консептуал ғоя асосида ишлаб чиқилган бўлиб, лойиҳани амалга ошириш учун техник-иқтисодий асослаш, чизмалар, тушунтириш ёзувлари, лойиҳани амалга ошириш учун иқтисодий сметалар ва лойиҳани амалга ошириш учун зарур бўлган бошқа материалларни ўз ичига олади. Лойиҳалаштириш ҳар қандай моддий ишлаб чиқаришнинг бошланиши ва асосидир, унинг якуний натижа - маҳсулот лойиҳаси, ишлаб чиқариш, бизнес-режаси ва шунга ўхшаш интеллектуал маҳсулотдир.
Ишланмалар бўйича лойиҳалар бошқаруви, лойиҳадан олдинги ва лойиҳадан кейинги фаолият лойиҳа бошқарувининг моҳиятидир (лойиҳани бошқариш).
Лойиҳани бошқариш - ушбу модели амалга оширишга қаратилган ўзига хос мақсадга эришиш учун комплекс чора-тадбирлар моделини дастлаб коллектив ривожланишга асосланган бошқарувнинг махсус тури.
Умуман, самарали лойиҳа бошқаруви қонунлари ва қоидаларига нисбатан умумий қоидалар мавжуд, бироқ инсон фаолиятининг турли соҳаларида (қурилиш, инвеститсия, таълим ва шунга ўхшаш лойиҳалар) ўзига хос хусусиятлар мавжуд. Шунга кўра, лойиҳани бошқариш, фаолиятнинг барча соҳаларида амалга ошириладиган лойиҳаларга хос бўлган умумий қонунларни, шунингдек, тор доирада фаолият кўрсатувчи махсус билимларни ўз ичига олади.
Лойиҳалаштириш соҳасида бошқарув билимлари мавжуд бўлмаса, менежмент келгусидаги иш, керакли харажатлар ҳақида аниқ тасаввурга эга эмас ва шунинг учун раҳбарият қарорларини қабул қилиш масалаларига ўз вақтида жавоб бера олмайди. Лойиҳа менежменти соҳасида менежерларни ўқитиш зарурати ушбу мутахассисларга бўлган талабнинг ўсиши ва таълим тизимининг тегишли кенгайиши билан тасдиқланади.
Лойиҳалаштириш - мураккаб жараён, айни пайтда ҳунармандчилик ва санъат, турли таълим даражалари ва профиллар, турли касблар мутахассисларининг иши, шунинг учун лойиҳа менежери нафақат анъанавий бошқарув соҳасидаги билимларга, балки лойиҳанинг ўзига хос хусусиятларига оид аниқ билимларга эга бўлиши керак.

2. 
   Ташкилотда лойиҳани бошқариш тизимини жорий қилиш сабаблари
   

Компаниянинг фаолият соҳасига ва унга қўйилган стратегик мақсадларга қарамасдан у барча режалаштириш даврида бозорда муваффақиятли ишлашга қаратилган. Натижада, корхона раҳбарияти самарали оператсион фаолиятни таъминлабгина қолмай, балки ривожланиш механизмини яратишга ҳам муҳтождир. Компания стратегик мақсадларига истеъмолчилар билан узоқ муддатли муносабатларни ривожлантириш, мижозларга хизмат кўрсатиш сифатини яхшилаш ва харажатларни камайтириш ва ташкилотда инсон капиталини ривожлантириш орқали эришиш орқали эришилади. Корхонанинг фаолиятида сезиларли ўзгаришларни амалга ошириш воситаси лойиҳадир. Корхонанинг стратегик мақсадларига эришиш нуқтаи назаридан, айрим лойиҳаларни амалга ошириш етарли даражада муваффақиятли эмас, компаниялар ўзларининг ривожланиш стратегиясини ҳисобга олган ҳолда лойиҳалар портфелини яратиш ва портфелдаги лойиҳалар бўйича ўз вақтида қарор қабул қилиш учун лойиҳа фаолиятини мунтазам равишда мониторинг қилишда янада катта вазифаларни бажарадилар.
Етакчи корхоналарни самарали бошқариш учун лойиҳа бошқарувининг муҳимлигини эътироф этган менежерлар қуйидаги вазифаларни ҳал қилиш учун лойиҳаларни бошқариш тизимини жорий этишни бошлашади:

1.