Majburiyatini

Kasb-xunar TM bitiruvchilarining tayyorgarligi sifatini oshirishda davlat standartining roli (A. M. Kripskiy buyicha).
A. Sh. Kripskiy ta’lim jarayoni samaradorligi mikdoriy tav- sifini xisoblashning kuyidagi algoritmini kurib chikdsi — bi- tiruvchi sifatini kompleks badolash — Kt:

1. 
   Xalk, xujaligi soxdlari mutaxassislari uchun DTSga asoslan- gan x,olda namunali talablar majmui urnatilgan: T ( I = 1, ... t ) .
   
2. 
   Z ma’nosini 0 dan 100 %gacha shkalada turli bitiruvchilar- ning ish uchun zarur bulgan sifatini anikdash, bunda SZ..— 100 %.
   

Ish beruvchilar orasida bitiruvchilarning kasbiy ma’lumotli- ligi ustuvorligi buyicha utkazilgan surovda kasbiy axamiyatli si- fatlarning kuyidagi ruyxati ma’lum buldi: (daraja mikdorlar yigindisi buyicha — ushbu xolatda savdo soxasi xodimlari uchun):

• 
  ish tajribasi;
  
• 
  xaridorlar bilan muomalada bulish (tovarni taklif kdlish, tovarni ta’riflay olish) maxorati;
  
• 
  xisob-kitob soxasida ishlash kunikmasi;
  
• 
  chikdm-kassa xujjatlarini rasmiylashtira olishi;
  
• 
  savdo kridalari va «Iste’molchilar xukukdarini ximoya kdlish 'gugrisida»[i k,onunni bilish;
  
• 
  kompyuterda ishlash kunikmasi;
  
• 
  tovarlar assortimentini bilishi;
  
• 
  chet tilida suzlasha olish va bosщalar.
  

Aloxvda olingan muassasa uchun bitiruvchining professional sifatlari a^amiyati — individualdir. Bu muassasaning soxasi, uning tashkil kdlinish va tovar bilan ta’minlanish darajasiga, ixtisosligi, savdo zalining zamonaviy savdo-texnologik uskuna- lar bilan jixrzlaganligiga va boshk,alarga boglik,. Sh uning uchun bunday shkalani fak,at ma’lum bir, aloxvda olingan muassasa yoki birlashma uchun tuzish mumkin. Kasb-xunar ta’limini mintak,alash- tirish ayni shunday kompleks tizimda kurinadiki, bu aloxvda pred­ met yoki mavzular buyicha ishchi ukuv dasturlarini tuzatishga yordam beradi (misol yukrrida kurib utildi).

3. 
   Tegishli bitiruvchini baxolash, unga malaka tavsifiga muvo-
   

fik, kuyiladigan talablar — Sr a.in, kursatkichi bilan, bunda a — 0 dan 10 gacha.
Bitiruvchiga kuyiladigan talablarning bunday k,at’iy mikdoriy belgilanishi standartni mintakdlashtirish tamoyiliga javob ber- maydi, bu KT TM bitiruvchilariga bulgan talabga ta’sir kursatadi.

4. 
   K..p— bitiruvchi ta’lim muassasasini tugatgandan keyin, uning sifatini tak,simlangan joyi buyicha kompleks baxolash:
   

t
K j n ~ Q y n Z u
1=1

formula buyicha xisoblanadi.

28. 
    — Ta’lim sifatini boshsarish
    

Ilgari KT DTS mavjud bulmaganligi uchun bunday baxo ni disob- lab chik,ish mumkin bulmagan. Ammo bugun dam bu tizimni ob’ektiv deb bulmaydi, chunki:
A) turli Davlat standartlariga oid talablar mikdor i dar xil. Masalan, «sotuvchi» kasbi uchun KT DTSda bu rakdm 8 ga teng, «sle­ sar» kasbi uchun — 24, «bichik^i» uchun — 14. Shu bois parametr 100 chegarasidan tashkdrida buladiki, ushbu tizimda bu kuzda tutilma- gan. Kasb (ixgisos) buyicha DTS mintakdviy komponenta kushimcha bir kdncha talablar kuyadi (bojxona dujjatlarini rasmiylashti- rishni bilish va bajara olish, madsulog uramlaridagi shtrix kod- lar bilan ishlay olish va d.k.).
B) sifat kursatkichi K.p — bu vakdincha kursatkich, chunki u vakd utishi bilan:

• 
  bitiruvchining mednat faoliyati;
  
• 
  uning malakasini oshirish;
  
• 
  uning ijodiy faolligi;
  
• 
  shaxsiy sifatlari;
  
• 
  ijtimoiy faolligi;
  
• 
  yangi sharoitlarga moslasha olishi va boshkd sabablarga kura uzgarishi mumkin.
  

Aynan shuning uchun dam bitiruvchi sifati kompleks badosini
dar bir ish beruvchi uchun amaliy jidatdan fakdt alodida disoblash mumkin.
Ta’lim jarayonini tashkil kdlishga yangi yondashuvlar, ta’lim sifatiga katыga DTS talablari sifat nazoratining zamonaviy goyalar
asosida bunyod etilgan kompleks tizimini yaratishni talab k,iladi.
Masalan, urta maxsus, kasb-dunar ta’limi sifatini badolash deganda, ukuvchilarda madorat va shaxsiy sifatlarni shakllangan- lik darajasini konkret ta’lim maksadlari va sifat egaloni UMKX.T DTS bilan mos dolda rejalashtirilgani bilan kdyoslash jarayoni kuzda tutiladi.
Ta’lim sifatini kompleks nazorat kdlish va badolash tizimi­
ni ishlab chik,ish damda joriy etish buyicha tadk.ikrtlarni uch bos- k,ichda utkazish tavsiya kilinadi1.
I boskich — pedagogik va ilmiy-metodik adabiyotlar, ta’limdash
nazoratning dar xil tur va metodlarini kullash buyicha ilgor peda­ gogik tajribani urganish, tadlil kilish va umumlashtirish; peda­ gogik jamoani malaka oshirish kurslarida uk,igish, tadkikrtnish maksad va vazifalarini anikdash.

2. 
   boskich — nazorat va test topshirikdarini ishlab chik;ish, ta’­ lim sifatini nazorat kdlishning kompleks tizimini yaratish.
   

' Ushbu ^ o l a t d a urTa maxsus, kasb-zunar ta’limi sifatini nazorat k,ilish va bax,olashning kompleks tizimi misoli kurib chikdchgan. U. Inoyatovning disserta- sion tadktik,otlari materiallaridan foydalanilgan.

2. 
   bosk,ich — pedagogik eksperiment utkazish, ilgari surilgan farazlarni tasdikdash mak,sadida olingan natijalarni umumlash- tirish va tizimga solish.
   

Tadk,ik,ot davomida turli sifat ulchovlarini: kasbiy bilim, kunikma va malakalar darajasi; ukuvchilarni ukuv, ishlab chik,arish faoliyatiga k,izik,tirish darajasi; umumukuv malakasi damda mak,- sadga yunaltirilganlik, ta’sirchanlik, muntazamlik, tabakalash- tirish, ob’ektivlik, bir ma’nolilik, vorislilik, tugallanganlik tamoyillariga kura vujudga keltirilgan ukuvchi kamoloti daraja- sini kullash maksadga muvofik,.
Sifat ulchovlari tizimi kuyidagilarni uz ichiga oladi:

1. 
   Motivatsion test (motivlar dinamikasi);
   
2. 
   Rivojlanish testi;
   
3. 
   Umumukuv malakasi testi;
   
4. 
   Umumta’lim testlari;
   
5. 
   Kasbgacha bulgan bilim va malaka testi;
   
6. 
   Maxsus sikl predmetlari buyicha professional topshirik, va testlar (UMKX,T DTS buyicha nazorat);
   
7. 
   Kasb ta’limi jarayoni samaradorligining eksperimental disoblab chik,ilgan kursatkichlari:
   

• 
  dastur materialini uzlashtirish koeffitsienta;
  
• 
  kasbiy malakani avtomatlashtirish kursatkichi (malakali xo- dimlar kunikmalariga k,iyosan);
  
• 
  bitiruvchi sifatini kompleks badolash.
  

Ushbu asarda nazoratning juda xilma-xil shakl va metodlaridan foy- dalanylgan. Pedagogik t a d k d k r t l a r n i n g ob’ektivligi damda ukuv vak,- tini tejash mak,sadida turli shayuщagi testlarga ustunlik berildi.
,ch / Sifat ulchovlari sifatida testlargina emas, balki, nazorat ish- lari (yarim yillik buyicha utkaziladigan «direktorlar» nazorat ish- lari muk,arrar disoblanadi), dasturning katta mavzusini urganish yakuni buyicha sinov; amaliy va laboratoriya ishlari; grafik dik- tantlar va boshkdlardan foydalanildi.
Ukuv rejasiga muvofik, nazariy ta’limda imtidon va ishlab chi- k,arish ta’limida tekshiruv ishlari utkazildi. Nazariy predmet- larni urganishda amaliy ishlarga katta e’tibor k,arataldi, ukuvchi­ lar dujjatlarni tuldirish, tovarlar assortimentini anikdash, kor- xonada ishlash jarayonida ruy berishi mumkin bulgan muammoli vaziyatlarni dal k,ilish kunikma va malakalarini dosil k^ildilar. Kasb ta’limi sifatining ulchov tizimlarini anikdash va uni nazorat k,ilishning kompleks tizimini joriy etish samaradorli- gini isbotlash uchun tekshiruv va nazorat topshirikdari tarkibini saralash metodikasi kdsman kullanildi (I. V. Bogachek, S. Veksler,
N. V. Kuzmina, JI. Maksimov).
Ularning x,ech biri malakali kichik mutaxassislarni tayyorlash- da maxsus sikldagi predmetlar mazmunining professional ax,ami- yatini va uziga xosliklarini tula xisobga olmaydi, zotan:
a) maxsus predmetlar ishlab chik,arish ta’limi (ishlab chik,arish amaliyoti)ning asosi xisoblanadi, ularning mazmuni tarkibiga ish­ lab chik.arishni tashkil kdlish, mexnat mux,ofazasi va xavfsizlik texnikasi xakddagi bilimlar kiradi;
b) texnologiya va materiallar maxsus bilimlar ob’ektlari xisob­ lanadi;
v) maxsus turkum predmetlari bir tomondan ishlab chikdrish ta’­ limi bilan, boshkd tomondan esa, umumta’lim turkumidagi pred­ metlar bilan chambarchas boglangan;
g) UM KXT maxsus turkumidagi predmetlar bilimi tavsiflov- chi xususiyatgagina ega bulib krlmay, balki zamonaviy ishlab chikd- rishning texnologik va tabiiy jarayonlarini tushunish ni xam uz ichiga oladi;
d) maxsus predmetlar mexnat natijalarining mexnat kurollari va usullarining okdlona uygunlashuviga boglikugigini yakdol namo­ yon kdladi.
UMKXT sifatini ulchashning kullanilayotgan tizimi ta’lim mazmuni uzgarishiga muk,arrar olib keldi. Nazorat natijalari predmetlar ukuv dasturlaridagi «nima»ni uzgartirish, «k^anday sa- vollar»ga, asosiy tushuncha va terminlarga aloxvda e’tibor kdra- tish zarurligini kursatdi. «Xisob va xdsobot berish» predmeta misolida eksperimentni taxlil kdlish natijasida predmet buyicha dasturlar mazmuni kdnday uzgargani, eng katta diagnostik sal- mokda ega ukuv elementlarini tanlash k,anday utkazilganligini kursatish mumkin. «Xisob va xdsobot berish» predmeta kursi 20 soatni uz ichiga oladi. «Tovarlar xisobi» mavzusi buyicha dastur uzgarishlarini kurib chik,amiz (jadval).
Ushbu mavzuni urganishda soatlar mikdorining oshishi natijasi­ da (6—8 soat), kushimcha amaliy mashgulotlar davomida ukuvchilar dast­ labki savdo xujjatlarini rasmiylashtirish damda sotuvchi tomoni­ dan rasmiylashtiriladigan asosiy xujjatlardan biri xisoblangan tovar xisobini tuzish buyicha malaka va kunikmalarini mustaxkamla- dilar. Predmet buyicha dastur uzgarishi (amaliy ishlarga soatlar kupay- tirilishi) metodik komissiya yigilishida kurib chikdldi va ma’kul- landi. Ushbu mavzu kiritilgan uzgarishlar bilan ishlab chikdlgach, bilim va malakalar nazorati amaliy faoliyat shaklida utkazildi va ajoyib natijalar olindi. Uzlashtirish koeffitsienta sezilarli ravishda: 0,7 dan 0,9 gacha usdi. Xar bir ukdtuvchi nazorat natijalari­ ni taxlil kdla turib, yanada kuprok, sifat natijalariga erishish uchun uz predmeta dasturiga uzgartish kiritish xukukdga ega.