Majburiyatini

KX.K ta’limining turli bosk,ichlarida tajribada ishtirok etmagan nazorat guruxlarida umumukuv mal akal ari va kunikma dinamikasi:


1 — asosiy fikrni ajratish; 2 — kisk;a konspekt; konspekt sxemasi; 3 — kiska ma’lumot; 4 — sodda reja; murakkab reja.
dan kura pastrok, umumukuv malakasini namoyon kildi. Bir tomon­ dan, bu malakani rivojlantirish buyicha muntazam mashgulotlar utka- zil ishi zarurligini bildirsa, ikkinchi tomondan, «ukishni urtan» dasturisiz xdm ukituvchilar dare imkoniyatlaridan ukuv faoliyati­ ni jadallashtirish va ukuv jarayoni samaradorligi uchun dare im­ koniyatlaridan foydalanayotganliklarini bildiradi. Fakatgina
«Kiska ma’lumot yozing» toishirigini barcha guruxdar teng bajar- di, chunki bu avvaliga «Ishdati munosabatlar etikasi», «Savdoda tijorat faoliyati» va \.k . darslarda ukitiladi va shundan sunggina nazorat kilinadi (oralik va yakuniy nazorat).
Shunday ekan: K \ K da uk,ish davrida umumukuv malakasi kunda- lik turmushda odat bulgan kunikmaga aylanadi, kelajakda ukuvchi- larga nafakat KX.K da, balki boshk,a TMda ukishga yordam beradi, bizga esa — UMKXD sifati va ishlab chikdrish ta’limi ukuv mash- gulotlari va darslari samaradorligini oshirishda kumaklashadi.
A loxida olingan guruxda (tajribaga kirmagan gurux) umumukuv malakasi dinamikasi diagrammada kursatilgan.
Tadkikot natijalari, guruxdar natijalari boshka barcha gurux,- lardan birmuncha yomonrok bulsa-da, ukuv faoliyati kunikmalari ri- vojlanishi samaradorligini yorkin kursatib berdi. Shu bilan birga bu uzlashtirish koeffitsienta umumukuv kunikma va malakalari da­ rajasiga bogliktigini kursatadi.
Tajribaning kursatishicha, ukuv mashgulotlari samaradorligi ta’lim oluvchilar ukuv faoliyatining umumukuv kunikmalari dara­ jasiga boglik Dare paytida ukuvchilar faoliyati ulushi kancha kup bulsa, ukuv materialini uzlashtirish darajasi va ukuv mashguloti samaradorligi koeffitsienta shuncha yukori buladi.
Ukuv jarayoni samaradorligi kursatkichlaridan biri sifatida dastur materialini uzlashtirish darajasi — UK tanlangan edi. Bu-

28. 
    — Ta’lim sifatini boshkarish
    

ning uchun biz UMKXT standarta buyicha 100 savoldan iborat yaku­ niy integral test ishlab chikdik, unga ukuv rejasining barcha aso­ siy predmetlari: umumta’lim va maxsus fanlar buyicha savollar kiritilgan. Savollar mikdori shartli ravishda, natijalarni tad­ lil kilish kulayligini kuzlab belgilangan. UM KX,T dasturi buyi­ cha ukiydigan urtacha 100 bitiruvchi diagnostika kilindi. 65 % sa­ vollar yopik, 35 % ochik, turda edi. Testni bajarishga 120 dakika vakt berildi.
«Tijorat» mutaxassisligi buyicha standartga mos keluvchi UMKXT asosiy predmetlaridan 5—7 savolni uz ichiga olgan 100 savoldan iborat integral test ishlab chikildi. UMKXD standarta buyicha yopik, savollar ulushi kup bulib, deyarli 80 % edi. Bu shu bilan izodlana- diki, UMKXT dasturi buyicha ukish tugaganidan buyon ikki yil utib, bitiruvchilar uni bajarishda, ishonchni okdamay kolishi mumkin. Bunday test muntazam ravishda, yilma-yil utkazildi.
Ushbu tadkikot UMKXT ta’limining dar ikki dasturi buyicha uzlashtirish koeffitsienta usganligini kursatdi. Zotan, 2 va 4- gurudlarda 1999 yili tajriba utkazilmagandi, ular ukishning ik­ kinchi bosk,ichini tugatayotgan madalga (2000 yilga) kelib tajribaga jalb kilindilar. Shuning uchun kasb ta’limi samaradorligi kursat- kichi keskin pasaydi.
3, 5, 7-ukuv gurudlari tajribaga ikkinchi kursda jalb kdpyndi damda UMKXT dasturlari buyicha amalda yukoridagi kabi natija kursatdilar. Ammo 2000 yili, kasb ta’limi sifatini nazorat kilishning kompleks tizimi tuda ishlab chikilgach, natijalar 1,4— 1,6 baravar yoki urtacha 1,5 baravar yaxshilandi.
Tajriba, KXK da kullanilgach, nazorat tizimi ta’lim jarayoni­ ga tatbik, etilgach, UMKXT sifati 1,5 baravar oshganini kursatdi.
Farazlar tasdikdanishi uchun ta’lim jarayoni samaradorligi kursatkichlari eksperimental ravishda disoblab chikildi.

1. 
   KXK ukuvchilarining kasbiy kunikmani uzlashtirish (avto- matlashtirish) darajasi kursatkichi UMKXT DTS uchun disoblab chi­ kilgan edi. Nazariy ta’lim va ishlab chikarish ta’limi — bu UMKXTning ajralmas ikki tomoni. Ishlab chikarish ta’limi si­ fatini aniklash — bu yukori kurs ukuvchisining mustakil ishlab chikarish faoliyatiga tayyorligini amalda anikdash demakdir. Ukuv­ chilar tomonidan ukuv-ishlab chikarish faoliyati bajarilishi si­ fati va mednat unumdorligi ishlab chikarish ta’limi sifatining muxim mezoniy kursatkichlari disoblanadi. Yosh mutaxassisning mu­ ayyan kasb buyicha Davlat ta’lim standarti talablariga muvofik kelishi dakida ushbu ishlarning bajarilishi sifatiga kura mulo- daza yuritiladi.
   

Tajriba uchun biz topshirik; bajarilishi paytida kasbiy axami- yatli beshta kunikmani belgiladik. Ish m uvaf f akdyatli bajarilgan- ligining asosiy ulchovlari — urnatilgan vak,t normativlari (xuddi usha texnologik oieratsiyalarni malakali kichik mutaxassis bajara- digan vak,t)dir. Belgilangan vak.tni anikdashda biz kuyidagilarni xisobga oldik: texnologik operatsiyaning tugri bajarilishi; ongli ravishda bajarilishi, ilgari zgallangan malakadan ok,ilona foyda- lanish. Xamma ukuvchilar x;am topshirikri birday bajara olmadi- lar.
VNS tarozisi ishga tayyorlash buyicha uzlashtirilgan faoliyat­ ning eksierimental xisoblangan kursatkichi K; UD = 0,63 - 1,16 yuk xatini rasmiylashtirish buyicha — 1,64 -2,0. Bu bir-biridan ancha uzok, natijalar. Ammo bu topshirik^iarning teng mazmunda emasli- gi va ukuvchilarning nafak,at yoshi, balki k,obiliyatidagi fark, bi­ lan xam izoxlanadi. Tajriba ma’lumotlari yanada kuprok, kunikma­ ni, masalan, 10 ta kunikma taxlil k;ilish lozimligini kursatdi. Shunda tajriba natijasi ob’ektivrok, buladi.
KUD xisobi yuk,ori kurs ukuvchilari, VNS tarozisini ishga tay- yorlashni istisno k^ilganda, «Sotuvchi» kasbi va «Tijoratchi» muta- xassisliklari buyicha malakali ishchilardan kura yaxshirok, kunik- maga ega ekanligini kursatdi, chunki ular urnatilgan normativni tez bajardilar. Tajriba natijalari ishlab chik,arish ta’limi us- talari metodik komissiyasida muxokama 1dnlindi.

2. 
   Bitiruvchi sifatining kompleks baxosi bitiruvchilarning asosiy k,ismi tak,simlanadigan aloxida korxona uchun xisoblab chi- k,ildi. Ushbu kursatkich xisobi absolyut ishonchlilikka da’vo k,ila olmaydi, chunki xisob-kitobda respondentlar soni kamligi tufay-
   

li xato kuprok, buladi. Konkret ish beruvchi uchun KXK bitiruvchi- sining eksperimental xisoblangan kompleks baxosi — Kjn = 8,4 me- todikaga mos keladi (A. M. Kripskiy).
Bitiruvchining kasbiy-axamiyatli sifatlari ruyxatiga (biti­ ruvchi modeli va standart buyicha); shaxsning kommunikativ k,obi- liyati, tovar assortimentini tanib olish bilimi va malakasi, to- varni mikdori va sifatiga kura k,abul k,ilish malakasi va x-k., axamiyati buyicha darajalangan xammasi bulib 10 ta sifat kiri- tildi.
Birok, tajriba standart buyicha daraja va ish beruvchilar dara­ jasi fark, kilish ini kursatdi, bu UMKX,T standartlarining min- tak,aviy komponenti xak,ida gapirish imkonini beradi.
KXK da UMKX,T sifatini nazorat k,ilishning kompleks tizi­ mi kullanilishi natijasi sifatida KX,K bitiruvchilarining tur­ li kasb va mutaxassisliklar buyicha ishga joylashtirilishi ma’lu- motlarini k,iyoslash mumkin.
xShunday kilib, tadkikot natijalari kasb ta’limi sifatini kompleks nazorat kdlish tizimi kasb ta’limining asosiy maksa­ di ga erishishga, mednat bozoriga moslashishga kobil yukori malaka- li, ma’lumotli kichik mutaxassislarni tayyorlab chikarishga doyr xulosalar yasash imkonini berdi.

rv.3 .1 . TA’LIM SIF ATINI NAZORAT K I L I Sh N I N G KOM PLEKS TI ZI M I

KXK (kasb-dunar kolleji) faoliyati tadlshsh shuni kursatdiki, eng samarali ta’lim jarayoni — bu maksad va natijani kuzlaydigan jarayon. Erishilgan natijani kutilganiga kiyosan kanday badolash mumkin? Buning uchun oddiy, dinamik, amaliy nazorat tizimini yaratish kerakki, u natija uchun epizodik emas, doimiy ishlasin.
Mazkur tadkikot ob’ekti — UMKXD sifatini nazorat kilish- ning kompleks tizimini ishlab chikish, sinovdan utkazish, joriy Kilish va ta’lim jarayonida foydalanish. Biz universal bulgan, kadrlar tayyorlash sodasidan kat’iy nazar dar kanday TMda foyda­ lanish mumkin bulgan nazorat tizimini yaratishga urindik.
KT sifatini nazorat kilish tizimining tashkiliy-pedagogik asoslari kuyida keltirilgan umumiy sxemani yaratishdan iborat.