Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash

Iqtisodiy oʻsish omillari

Iqtisodiy oʻsish iqtisodiyotning oʻsishini kuchaytiradigan jismoniy qobiliyatini tavsiflovchi omillar bilan belgilanadi. Ushbu omillar taklif omillari deb nomlangan bitta guruhga birlashtirilgan, ular quyidagilarni oʻz ichiga oladi:

• 
  mehnat resurslarining soni va sifati;
  
• 
  kapitalning mavjudligi;
  
• 
  texnologiyalar darajasi;
  
• 
  tabiiy resurslarning soni va sifati⁶
  

Iqtisodiy oʻsishga hissa qoʻshadigan omillar haqida gapirganda, mehnat unumdorligi va real milliy daromadlarning oʻsishini cheklovchilarga eʻtibor bermaslik mumkin emas. Bularga mehnatni muhofaza qilish, atrof-muhit va boshqalar kiradi. Soʻnggi 20 yil ichida jahon iqtisodiy rivojlanish tajribasi shuni aniq koʻrsatib turibdi.Pul-kredit siyosatidepressiyada iqtisodiy oʻsishga taʻsir qiladi va pul-kredit siyosati foydali hisoblanadi. Agar pul emissiyalarining oʻrtacha yillik kursi yiliga 35% dan oshsa, iqtisodiy oʻsish tugatiladi va iqtisodiy rivojlanishboshlanadi. Dunyoning koʻplab mamlakatlarida milliy mahsulotning muhim qismi davlat korxonalarida ishlab chiqariladi. Davlat korxonalarida yalpi ichki mahsulotlarda ishlab chiqarish ulushini taqqoslash aholi jon boshiga real yalpi ichki mahsulotning oʻsish surʻatlari bilan iqtisodiy oʻsishning oʻzgarishi uchun salbiy taʻsir koʻrsatmoqda. Davlat tadbirkorliklari uchunminimal oʻlchamlar(yalpi ichki mahsulotning 7 % i) iqtisodiy oʻsish surʻati maksimal darajaga yetadi (Yiliga 5%). Davlat tadbirkorligi koʻlamining oʻsishi bilan iqtisodiy oʻsish surʻati pasayadi, ular salbiy boʻladi, ishlab chiqarish hajmidan oshib ketadidavlat korxonasi20% YaIM. Taʻkidlanishicha, davlat isteʻmolining katta miqdori tez va barqaror iqtisodiy oʻsishga toʻsqinlik qiladi.⁷
Iqtisodiy o'sishga ta'sir qilish vositalariga ko'ra to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita omillarga bo'linadi
Iqtisodiy o'sishga ta'sir qilish vositalariga ko'ra ular to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita omillarga bo'linadi
According to the means of influencing economic growth, they are divided into direct and indirect factors
Iqtisodiy o'sishga ta'sir qilish vositalari bo'yicha ular to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita omillarga bo'linadi
According to the means of influencing economic growth, they are divided into direct and indirect factors
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
To'g'ridan-to'g'ri omillar taklif omillarini o'z ichiga oladi.
To'g'ridan-to'g'ri omillar taklif omillarini o'z ichiga oladi.
Direct factors include supply factors.
Bevosita omillarga taklif omillari kiradi.
Indirect factors include supply factors.
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Ular quyidagilardan iborat:
Ular quyidagilardan iborat:
They include:
Ular quyidagilardan tashkil topgan.
They consist of the following.
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
● mehnat resurslarining miqdori va sifati;
● mehnat resurslarining miqdori va sifati;
● quantity and quality of labor resources;
● mehnat resurslarining soni va sifati;
● quantity and quality of labor resources;
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
● tabiiy resurslarning miqdori va sifati;
● tabiiy resurslarning miqdori va sifati;
● quantity and quality of natural resources;
● tabiiy resurslarning soni va sifati;
● quantity and quality of natural resources;
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
● asosiy kapitalning hajmi;
● asosiy kapitalning hajmi;
● amount of fixed capital;
● asosiy kapital miqdori;
● amount of fixed capital;
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
● texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etish;
● texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etish;
● technology and production organization;
● Texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil qilish;
● Technology and production organization;
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
● jamiyatda tadbirkorlik qobiliyatining rivojlanish darajasi.● jamiyatda tadbirkorlik qobiliyatining rivojlanish darajasi.
● The level of development of entrepreneurial ability in society.
● jamiyatda tadbirkorlik qobiliyatini rivojlantirish darajasi.
● The level of development of entrepreneurial ability in society.
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Bilvosita omillarga quyidagi talab omillari kiradi:
Bilvosita omillarga quyidagi talab omillari kiradi:
Indirect factors include the following demand factors:
Bilvosita omillarga talabning quyidagi omillari kiradi:
Indirect factors include the following factors of demand:
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
● iste'mol, investitsiyalar va davlat xarajatlarining oshishi;
● iste'mol, investitsiyalar va davlat xarajatlarining oshishi;
● increase in consumption, investment and government spending;
● iste'mol, investitsiyalar va davlat xarajatlarining ko'payishi;
● Increased consumption, investment and government spending;
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
● eksport hajmini oshirish.
● eksport hajmini oshirish.
● Increase exports.
● eksport hajmining ortishi.
● Increase in export volume.
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Taqsimlash omillari quyidagi ifodadir:
Taqsimlash omillari quyidagi ifodadir:
Distribution factors are as follows:
Taqsimlash omillari quyidagi ifodalardan iborat:
Distribution factors are as follows:
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
● bozorning monopollashuv darajasini pasaytirish;
● bozorning monopollashuv darajasini pasaytirish;
● reduction of market monopolization;
● bozorni monopoliyalashtirish darajasini pasaytirish;
● reduction of the level of market monopolization;
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
● iqtisodiyotda soliq imtiyozlari;
● iqtisodiyotda soliq imtiyozlari;
● tax incentives in the economy;
● iqtisoddagi soliq imtiyozlari;
● tax incentives in the economy;
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
● kredit-bank tizimining samaradorligi;
● kredit-bank tizimining samaradorligi;
● efficiency of the credit and banking system;
● kredit-bank tizimi samaradorligi;
● efficiency of the credit and banking system;
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
● iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarini qayta hisoblash imkoniyati;
● iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarini qayta hisoblash imkoniyati;
● the ability to recalculate production resources in the economy;
● iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarini qayta hisob-kitob qilish imkoniyati;
● the possibility of recalculation of production resources in the economy;
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…
Не удалось загрузить все результаты.
Повторить
Повторная попытка…
Повторная попытка…

● joriy daromadlarni taqsimlash tizimi.⁸

Agar maqsad mamlakatning iqtisodiy salohiyatini baholash boʻlsa, u holda YaIM hajmining oʻsish suratlaridan foydalaniladi. Aholi jon boshiga toʻgʻri keluvchi YaIM esa, aholining turmush darajasini baholashda qoʻllaniladi. Ushbu holatda YaIM hajmining oʻzgarish surʻati bilan aholi sonining oʻzgarish surʻati hisobga olinadi. Agar YaIM hajmining oʻzgarish surʻati aholi sonining oʻzgarish surʻatidan yuqori boʻlsa, aholining turmush farovonligi ortadi. Agar ushbu koʻrsatkichlar bir xil boʻlsa, aholining turmush darajasi oʻzgarmaydi. Mabodo, YaIM hajmining oʻzgarish surʻati aholi sonining oʻzgarish surʻatidan ortda qolsa, aholi turmush darajasining pasayishi kuzatiladi. Bu oʻrinda iqtisodiy oʻsishga taʻsir qiluvchi ikki omilni keltirish kerak boʻladi. Ular: ekstensiv va intensiv omillar hisoblanadi. Ekstensiv omil deganda ishlab chiqarishning eski shakli saqlab qolingan holda dehqonchilikda yer maydonini kengaytirish, sanoatda yangi quvvatlarni ishga tushirish orqali erishilgan iqtisodiy oʻsish tushuniladi. Misol uchun, bir gektar pomidor maydonidan oʻrtacha 20 tonna hosil olinadi. Ekstensiv omilda pomidor ishlab chiqarish hajmini ikki marta oshirish uchun yana bir gektar yerga pomidor ekiladi va barcha agrotexnika tadbirlari xuddi oldingi bir gektar yerdagi kabi amalga oshiriladi, natijada yana 20 tonna hosil olinib, umumiy hosil 40 tonnaga yetkaziladi. Yoki non ishlab chiqarishni ikki hissa koʻpaytirish uchun mavjud korxonaga qoʻshimcha ravishda xuddi shunday quvvatga ega boʻlgan yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi oʻzgarmay qoladi.
Iqtisodiy oʻsishning intensiv omiliga esa mahsulot chiqarish miqyoslarini kengaytirishga ishlab chiqarish vositalarini sifat jihatidan takomillashtirish, yaʻni ilgʻor texnologiyalarni qoʻllash, ishchilar malakasini oshirish, shuningdek, mavjud ishlab chiqarish salohiyatidan samarali foydalanish orqali erishiladi. Mazkur omil ishlab chiqarishning ichki resurslaridan unumli foydalangan holda, ortiqcha kuch, mablagʻ sarflamasdan mahsulot miqdorining oʻsishi va sifatining oshishida oʻz ifodasini topadi. Intensiv usulda pomidor ishlab chiqarish hajmini ikki marta oshirish uchun 2 gektar yerga ekish shart emas, balki aynan oʻsha 1 gektar yerga ilgʻor agrotexnik usullarni tatbiq etishning (tomchilatib sugʻorish, yerga ishlov berishda texnikalardan foydalanish, yangi urugʻlar va ularni yetishtirishning ilgʻor usullarini qoʻllash va h.k) oʻzi kifoya. Yoki non ishlab chiqarishni ikki marta oshirishga oldingi eski texnikalar oʻrniga zamonaviylarini oʻrnatish, xodimlarning malakasini oshirish, ish kunini samarali tashkil etish orqali erishish mumkin. Lekin shuni ham alohida taʻkidlash lozimki, real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda, alohida-alohida mavjud boʻlmaydi, balki muayyan uygʻunlikda, bir-biri bilan qoʻshilgan tarzda boʻladi. Real ishlab chiqarish hajmlarining uzoq muddatli oʻsishi surʻatlarini, koʻlamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi hodisa va jarayonlar iqtisodiy oʻsish omillari deyiladi.
Iqtisodiy oʻsish omillari ikki guruhga ajratiladi. Birinchi guruh omillari iqtisodiy oʻsishni fizik (ashyoviy) jihatdan taʻminlaydi. Bu guruhga ishlab chiqarish omillari kiritiladi:

• 
  tabiiy resurslar soni va sifati;
  
• 
  mehnat resurslari soni va sifati;
  
• 
  asosiy kapital hajmi;
  
• 
  texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil etish;
  
• 
  jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi.⁹
  

Ikkinchi guruh omillariga jamiyatdagi iqtisodiy oʻsish potentsialini yuzaga chiqarish imkonini beruvchi omillar – talab va taqsimot omillari (bilvosita omillar) kiritiladi:

• 
  bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi;
  
• 
  iqtisodiyotdagi soliq muhiti;
  
• 
  kredit-bank tizimi samaradorligi;
  
• 
  isteʻmol, investitsiya va davlat xarajatlarining oʻsishi;
  
• 
  eksport hajmining oʻsishi;
  
• 
  iqtisodiyotda ishlab chikarish resurslarini kayta taksimlash imkoniyatlari;
  
• 
  daromadlarni taqsimlashning shakllangan tizimi.
  

Agar oʻsish qoʻshimcha resurslarni jalb etish hisobiga taʻminlansa va jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan oʻrtacha samaradorligi darajasini oshirmasa ekstensiv iqtisodiy oʻsish deb ataladi.¹⁰ Ekstensiv iqtisodiy oʻsish yangi korxonalar, yoʻllar, elektrostansiyalar qurish, yangi yerlarni oʻzlashtirish, mehnat va tabiiy resurslarni qoʻshimcha jalb etish kabilar hisobiga taʻminlanadi. Ammo bu resurslarning cheklanganligi rivojlanishning maʻlum bir bosqichida ekstensiv iqtisodiy oʻsish imkoniyatlarini kamaytiradi va uni ziddiyatli qilib qoʻyadi.
YaIMning oʻsishi iqtisodiyotda band boʻlganlar sonidan yuqori surʻatga ega boʻlsa, intensiv iqtisodiy oʻsish roʻy beradi. “Iqtisodiy oʻsishning intensiv tipi ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga bogʻliq. U foydalanilayotgan resurs birligiga toʻgri keladigan mahsulot ishlab chiqarishni koʻpaytirishni, ishlab chiqarishning texnik xususiyatlarini yaxshilashni koʻzda tutadi va ushbu jaryonlar namoyon boʻladi:

• 
  fan va texnika yutuqlaridan foydalanish va ishlab chiqarishni yangilashda;
  
• 
  xodimlar malakasini oshirishda;
  
• 
  ishlab chiqarilayotgan maxsulot sifatini oshirish, assortimentini yangilash kabi jarayonlarda oʻz aksini topadi.
  

Iqtisodiy oʻsishning bu ikki tipi sof holda roʻy bermaydi. Iqtisodiy oʻsish uni taʻminlashdagi ekstensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga karab koʻprok ekstensiv, yoki koʻprok intensiv boʻlishi mumkin.¹¹
Har qanday iqtisodiy faоliyat mablag’, pul talab qiladi. Ishlab chiqarish qayеrda bo’lmasin, baribir mоliyani yuzaga kеltiradi. Gap shundaki, mahsulоtlar va хizmatlar faqat taqsimlangandan so’ng, istе’mоl etilishi mumkin. Ular qiymat shaklida taqsimlanganda dastlab turli maqsadlarni mo’ljallagan pul rеsurslari hоsil bo’ladi, ular tоvarlarga ayirbоshlanib, shundan so’ng istе’mоl qоndiriladi. Masalan, qiymat shaklidagi mahsulоt taqsimlanganda uni yaratish uchun sarflangan mehnat qurоllari qiymatini ifоdalоvchi qismi amоrtizatsiya fоndi shakliga kiradi. Bu esa mоliyaviy rеsursga aylanadi, yigilib bоradi va unga yangi mashinalar оlinib, eskirganlari o’rniga tiklanadi. Ma’lumki, umumjamiyat ehtiyojlari davlat yo’li bilan qоndiriladi. Bular jumlasiga atrоf - muhitni himоya qilish, mudоfaa, ijtimоiy tartibni saqlash, bir qatоr nоmоddiy sohalarni pul bilan ta’minlash, aholining nоchоr qatlamlarini bоqish va bоshqalar kiradi. Mazkur ehtiyojlarning qоndirilishi davlatning mоliyaviy faоliyati bilan bоg’liq. Shubhasiz, mоliya ishtirоkchilari har хil, lеkin mоliyani mоliya qiladigan umumiy asоs bоr. Bu mahsulоt qiymatining taqsimlanishidir. Mahsulоt ishlatish uchun taqsimlanganda pul shaklidagi mоliyaviy fоndlar hоsil bo’ladi, ular tabiatan mоliyaviy rеsurs hisoblanadi. Mоliyaviy rеsurslarni tashkil etishda va ishlatishda ishtirоk etuvchilar mоliyaviy munоsabatlarning subyеkti hisoblanadi.
Mоliya ishtirоkchilari Moliya obyеkti va subyеkti Moliya obyеkti - bu moliya rеsursi bo’lib, turli pul fondlaridan iborat bo’ladi. Bu fondlarni barcha iqtisodiyot subyеktlari o’z daromadi hisobidan shakllantiradi, ular hisobidan xarajatlarni moliyalashtiradi. Moliya subyеktlari - bu moliya munosabatlarining ishtirokchilari bo’lib, firmalar, xonadonlar, davlat va nodavlat idoralardan iborat, bular yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadi. 180 bo’lmish kоrхоna, tashkilоt, fuqarо yoki davlat mahsulоt taqsimlanganda оlgan hissalariga tеng miqdorda pul fоndlarini uyushtiradi, bu ma’lum maqsadni ko’zlaydi, ya’ni ishlab chiqarishni o’stirish, aholini ijtimоiy himоya qilish, davlatni bоshqarish, mudоfaani mustahkamlash, rеzеrvlar hоsil etish kabilarni mo’ljallaydi. Mоliya munоsabatlarining оbyеkti pul rеsurslari hisoblanadi, lеkin ular albatta, mоddiy mahsulоtning ma’lum qismini o’zida ifоda etadi.

2.