Макроиљтисодий мувозанат назарияси(Дж. Кейнс)


Download 488 Kb.
bet52/63
Sana13.01.2023
Hajmi488 Kb.
#1092127
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   63
Bog'liq
ИЉТИСОДИЙ ТАЪЛИМОТЛАР ТАРИХИ

Биринчидан, инсон муаммолари марказий муаммога айланади. Ривожланиш одамлар фарорвонлигининг ошиши нуљтаи назаридан таќлил љилинади ва тушинилади. Ќар љандай фаолият учун љанча одам љатнашганлиги ва фойдаланганлиги нуљтаи назардан таќлил љилинади. Ривожланиш сиёсатининг муваффаљитли бўлишининг бурилиш нуљтаси сифатида ишлаб чиљаришнинг кўпайиши эмас, балки инсонлар ќаётининг яхшиланиши олинади.
Иккинчидан, инсоний ривожланиш икки томондан иборат эканлиги назарда тутилади. Биринчиси - яхши сођлик, саломатлик, чуљур билим ва ќунарлар каби инсоний љобилиятлар мажмуаси бўлса, иккинчиси, иш билан таъминланганлик ишлаб чиљариш фаолияти сиёсий фаолият ва ќордиљ чиљариш каби эришиладиган љобилиятларга эга бўлиш йўлидаги одамлар дунёљарашини оширишидир. Бу иккала томон меъёрининг инсоний ривожланиш томонидан тартибланмаганлиги инсонлар режаларининг талофатида ўз аксини топади.
Учинчидан, пировард маљсадлар ва уларга эршиш усуллар орасида аниљ фарљ ўтказилиши зарур. Одамлар маљсад сифатида љаралиши керак бўлсада, унга эришиш усуллари ёддан чиљмаслиги керак. Ялпи миллий маќсулотнинг (ЯММ) ўсиш кўпгина инсоний фаровонлик кўрсаткичлари ўсишининг муќим омилидир, аммо иљтисодий ўсишнинг характерли ва таљсимланиши одамлар ќаётини бойитишга нисбатан ўлчаниши зарур.
Тўртинчидан, инсоний ривожланиш фаљат иљтисодиётни эмас, балки бутун жамиятни љамраб олади. Сиёсий, маданий ва ижтимоий омилларга иљтисодий омиллар каби эътибор берилади.
Бешинчидан, одамлар ривожланишининг маљсади ва эришиш омили эканлиги тан олинади. Одамлар материалистик машина учун љулай ем эмас, балки ривожланишнинг охирги маљсади эканлиги доим ёдда туриш керак. Одамлар товар ишлаб чиљаришнинг "инсоний капитал" ниљоби остидаги љуроли эмаслиги кўзда тутилиши керак.
Хўш, мамлакатларнинг инсоний ривожланиш даражаси љандай? Бу муаммонинг замонавий ечимларига бир оз тўхталамиз. Мамлакатнинг ривожланганлик даражасини баќолашнинг яљингача ягона усули жон бошига ЯММ бўлганлиги сабабли, мукаммалрољ ижтимоий иљтисодий кўрсаткични кашф љилиш давр талаби эди. Изланишлар натижасида инсоний ривожланиш индекси (ИРИ) кўрсаткичи кашф этилди. ИРИ инсон ривожланиш даражасини кўрсатувчи уч асос - умрбољийлик, таълим ва яшаш даражаларидан иборат интеграл кўрсаткичдир. Узољ умр кўриш кутилаётган ќаёт давомийлиги орљали ўлчанади. Таълим даражаси кўрсаткичининг 2/3 љисмини ташкил этувчи катта ёшлилар саводхонлиги ва 1/3 љисмини ќосил љилувчи таълимнинг ўртача давомийлиги кўрсаткичлари орљали ифодаланади. Яшаш ќаётнинг маќаллий љиймати (сотиб олиш паритети)га нисбатан тўђриланган жон бошига реал ялпи ички маќсулот (ЯИМ) орљали баќоланади. Нимага фаљат уч кўрсаткич деган савол туђилиши табиий. Инсон ќаётининг ќамма жабќаларини акс эттириш аъло бўлар эди, аммо маълумотларнинг тўла эмаслиги бир оз чекланишлар туђдиради ва бу маълумотларга эга бўлинганда, балки уларни ќам ќисобга олиш айни муддао бўлар эди. Аммо кўпрољ кўрсаткичларни љўшиш ќар доим ќам яхширољ натижаларга олиб келавермайди. Уларнинг баъзи бирлари ишлаётган кўрсаткичлар билан корреляция љилинган бўлиши мумкин. Болалар ўлими даражаси, масалан, кутилаётган ќаёт давомийлигида ўз аксини топган. Ўзгарувчиларнинг кўпрољ сонини љўшиш умумий манзарани хиралаштиради ва инсонни йўналишлардан чалђитади.
Инсоний ривожланиш тушинчаси сўнгги йилларда барљарор ривожланиш ђояси билан тўлдирилди. Бунинг маъноси шуки, ќозирги авлоднинг инсоний ривожланиш жараёни келажак авлод инсоний ривожланиши ќисобига рўй бермаслиги даркор. Барљарор ривожланиш концепцияси дастлаб атроф муќитни муќофаза љилиш ќаракати томонидан киритилди. Бу ќаракат номаёндалари ривожланиш тушинчаси "авлодлар ўртасидаги муносабатлар" каби ђояни ўз ичига олишини ќимоя љилмољдалар. Табиий ресурсларнинг камайиб бориши келажак авлодлар ривожланиши муаммоларини келтириб чиљариш мумкин. "Барљарор ривожланиш" концепциялари атроф-муќит ва табиий ресурслар доирасидагина љўлланилиши мумкин бўлмай, балки инсоний имкониятлар "инсоний капитал"га љўйиладига инвестицияларга ќам тегишлидир.
Инсоний ривожланиш концепцияси БМТ Тарраљљиёти Дастури томонидан изчил тарђиб љилиниб келинмољда. Бу соќадаги изланишлар йиллик "инсоний ривожланиш бўйича ќисоботлар" кўринишида чоп этилмољда. 1988 йилда бошланган 10 йиллик БМТ Тарраљљиёти Дастури томонидан барљарор ижтимоий ривожланиш ўн йиллиги деб эълон љилинган. Бу ўн йил давомида ижтимоий масалаларнинг кўпгина жабќаларга тегишли 10 та бутунжаќон анжуманлари ўтказилиши мўлжалланган. 1995 йил март ойида Копенгагенда ўтказилган олий мартабали ижтимоий ривожланиш конфренцияси ва 1995 йил сентябрь ойида Пекинда ўтказилган аёллар муаммоларига бађишланган конференциялар (1995 йилги "Инсоний ривожланиш бўйича ќисобот" эркак ва аёллар орасида тенгликка эришиш масалаларига бађишланган) ана шулар жумласидандир. Ќар иккала анжуманда ўта муќим амонавий масалаларга жаоб топишга ќаракт љилинган. Хусусан, Копенгаген анжуманида 160 га яљин давлат бошлиљлари иштирок этди (Унда Республикамиз Президенти И.А.Каримов ќам иштирок этди). Унда бутунжаќон "Ижтимоий декларацияси" љабул љилинди ва ќарбий соќага сарф љилинаётган харажатларни инсоний ривожланиш маљсадларига сафарбар љилиш йўллари мухокома љилинди.
1995 йилдан бошлаб БМТ Тарраљљиёт Дастури миллий даражада ќам "Инсоний ривожланиш бўйича ќисобот"ларини нашр љилишда янги мустаљил мамлакатларга кўмак бера бошлади. 1995 йил учун ана шундай ќисоботнинг Ўзбекистонда чоп этилиши бу сай-ќаракатларнинг мувафаљиятли тугаганидан далолат беради. Эслатиб ўтилган бу ќисобот Ўзбекистон мустаљилликка эришганидан буён инсоний ривожланиш борасида эришилган ютуљлар ва йўљотилиши керак бўлган камчиликлар ќаљидадир. Келажакда шундай ќисоботларнинг доимий чоп этилиши мўлжаланмољда. Бу эзгу йўлда БМТ Тарраљљиёт Дастурининг кўрсатаётган ёрдами бељиёсдир.
Бундай ќисоботлар Ўзбекистонлик мутахассислар ва БМТ экспертларининг биргаликдаги мехнатининг мевасидир. Бу ќисоботлар кенг дунё оммасига таљдим этилади ва Ўзбекистонда инсоний ривожланиш љандай эканлигини дунёга билдиради.
Ўзбекистондаги ижтимоий ривожланиш концепциясининг асосини айнан инсон ва унинг манфаатлари ташкил этади. У инсонни пировард маљсад ва ривожланиш асоси деб љарайди. Ќозирги даврдаги мавжуд концепциялар ќох марказлаштирилган иљтисодиётда моддий маќсулотнинг ёки бозор иљтисодиётида ички маќсулотнинг ўсиши бўлсин, товар ишлаб чиљаришни энг асосий маљсад деб билган. Ундан ташљари, бу асосий маљсад, яъни жон бошига товар ишлаб чиљаришнинг ўсиши, жисмоний капитални жамђариш ќисобига эришилган, яъни эскича фикрлаш доирасида љўшимча ўсиш пировард маљсад бўлса, инвестициялар унга эришиш воситаси ќисобланган.
Ќар љандай жамиятларнинг ривожланишида уларнинг бир ќолатдан бошљасига ўтиш даврлари энг мушкул, ођир бўлиб ќисобланади. Бу бир ќаёт тарзининг бузилиши ва янгисининг яратилиши давомида вужудга келадиган сиёсий, ижтимоий ва иљтисодий ќаракатлардаги мураккаблик билан бођлиљдир. Жамиятни бундай тубдан ўзгартириш беозор ўтиши мумкин эмас. Бу ўтиш истар-истамас юзлаб ва минглаб одамлар, оилалар ва миллий жамоа гуруќлари бутун давлатнинг ижтимоий аќволи, моддий фаровонлиги, таљдирларига дахлдор бўлади.
Ўзбекистон хукумати ислоќотларининг инсонлар ќаёти ва фаровонлигига салбий таъсирини имкони борича камайтириш маљсадида янги иљтисодий ва ижтимоий тизимига босљичма-босљич ўтиш йўлини танлади.
Ўзбекистон учун ќозирги босљичда биринчи ва муќим вазифа - бу бозор ислоќотларини ўтказишда жадаллаштиришга асос бўлган, макроиљтисодий барљарорликни таъминлашдир, чунки бу аќоли турмуш даражасини етарли таъминлашнинг табиий асосини ташкил этувчи келгуси иљтисодий ўсиш заминидир. Масаланинг мураккаблиги шундаки, макроиљтисодий сиёсатнинг кучайтирилиши шароитида ижтимоий эќтиёжларга харажатларнинг кескин камайтирилишига йўл љўймаслик керак, чунки инсоний ресурсларга љўйилган маблађлар уларнинг келажакда барљарор ривожланиши асосигина бўлиб љолмасдан, ќозирги даврда осойишта ижтимоий шароитнинг кафолотланишини ќам таъминлайди. Ўзбекистон учун ќам бу жуда муќимдир, чунки у љўшни мамлакатларда ќарбий тўљнашувлар давом этаётган минтаљада жойлашган. Давлат ўтиш даврининг мураккабликларини ќисобга олган ќолда ўз олдига аќолининг истеъмол даражасининг кескин пасайиб кетишига йўл љўймаслик, мавжуд таълим тизимини љўллаб-љувватлаш, аќолини сођликни саљлаш хизматлари билан таъминлаш, янги бозор муносабатлари шароитига мослашиши љийнрољ бўлган аќоли љатламларини љўшимча ижтимоий ёрдам билан таъминлаш, мамлакатнинг ќар бир мехнатга лаёљатли фуљароси ўз ижобий кучларини номаён этиши, мустаљил равишда ўзи ва оиласи учун яхши ќаёт таъминлаши учун шароит яратиш вазифаси љўйилган.
Ўтишнинг дастлабки бир неча йилида бир талай љийинчиликлар љайд этилди, аммо Хукумат иљтисодий ва ижтимоий сиёсат юритиш йўли билан аќолини тушкунлик шароитида шак-шубќасиз рўй берадиган асосий лаќзалардан ќимоя љила олди.
Мамлакат, шунингдек, табиий ресурслардан фойдаланишнинг пухта ўйланган ёндашуви асосида каттагина маблађларни жалб љилишга эришди. Натижада ишлаб чиљаришнинг пасайиши МДХ мамлакатларига нисбатан анча кам бўлди. 1996 йилда иљтисодий ўсиш бошланди. Ундан ташљари давлат ишлаб чиљариш хажмларининг пасайишига љарамай, аќолини иш билан таъминлашнинг юљори даражасига эришиш учун барча тадбирларни љўллади. Ишлаб чиљаришнинг пасайиши ва инфляциянинг кўтарилиши туфайли реал иш ќаљи кескин пасайди, аммо республика ижтимоий љўллаб - љувватлашнинг кенг љамровли хукумат дастури билан билан аќолининг истеъмол даражасини љўллади.
Албатта, аќолини љўлловчи кенг љамровли дастурни узољ ваљт мобайнида таъминлаш љийин масала ќисобланади. Аммо ислоќотнинг дастлабки босљичида бу мадад келажакда ислоќотларнинг амалга ошишида сиёсий ва иљтисодий барљарорликни саљлаш ва миллий бирдамликка эришишда ниќоятда муќимдир. Республика амалда муќим устунликларга эга ва ољилона иљтисодий сиёсат амалга оширилганда ўтишнинг муваффаљиятли якунлаши аниљ.



Download 488 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   63




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling