Макроиљтисодий мувозанат назарияси(Дж. Кейнс)


Ќалљаро мехнат таљсимотини тадљиљ этишдаги


Download 488 Kb.
bet48/63
Sana13.01.2023
Hajmi488 Kb.
#1092127
1   ...   44   45   46   47   48   49   50   51   ...   63
Bog'liq
ИЉТИСОДИЙ ТАЪЛИМОТЛАР ТАРИХИ

10.2. Ќалљаро мехнат таљсимотини тадљиљ этишдаги
танљидий йўналиш.
Ќозирги давирда америкаликлар япон автомобилини минадилар, шведлар французлар пишлођини истеъмол љиладилар, канадаликлар корейс компютерларини сотиб оладилар, италияликлар Ливия нефтидан фойдаланадилар, руслар америкаликлар донидан нон пиширадилар. Бу савдо муносабатида ички савдога нисбатан иккита ўзига хослик мавжуд. Биринчидан, ќалљаро савдода иштирок этувчи фирмалар ва истеъмолчилар турли мамлакатларда яшайдилар. Биринчи пайдо бўладиган савол шундан иборатки, нега ўзи ќалљаро савдо мавжуд?
Ќозирги даврда ќалљаро мехнат таљсимоти бутун жаќон йўли билан ишлаб чиљарилади. Кўпинча давлат хукуматлари савдони тартибга солиш учун тарифлар, яъни импорт љилинаётган товарлар учун солиљлар солинади. Иккинчи муќим ўзига хослик шуки, савдо љилаётганларнинг ќар бири бошља - бошља валюта (пул)дан фойдаландилар. Масалан, Америка харидорлари япон автомобилларини долларда сотиб оладилар. Автомобилларни ишлаб чиљараётган япон ишчилари ўз маошларини иеналарда олишни истайдилар.
Ќозирги даврда ќалљаро мехнат таљсимоти бутун жаќон хўжалигининг ташкил топиши ва ривожланишининг ќал љилувчи омилидир. Бунда капитал чиљариш масалалари ќам етакчи ўринни эгаллайди. Шу сабабли уларга бађишланган бир љанча назариялар мавжуд. Тарихан биринчи бўлиб неоклассик таълимотлар вужудга келди. Уларнинг асоси Б.Олин (Швеция), К.Иверсон (Дания), Р.Нурксе (Австрия - АЉШ) асарларида ўз аксини топган. Улар ўз таълимотларида маржинализм концепциясига асосланиб капиталнинг ќаракатчанлиги, "капиталнинг энг юљори унуми" (фоиз ставкаси билан ифода љилинади) у ёки бу мамлакат капиталининг мўл-кўллигининг турлича эканлиги билан изохлайдилар. Капиталнинг "мўл - кўллиги" унинг миграция сабаби љилиб кўрсатилади Бу жараён то капитал унуми бир хил бўлгунча давом этади. Бу эса ишлаб чиљарш омиллари самарадорлигининг ўсиши, миллий даромаднинг ортиши, бутун мамлакатлар иљтисодий ривожланиш даражасининг текисланишига олиб келади. Капитал чиљаришнинг неокейнсчилик таълимоти 30-50 йилларда шаклланди. Ф.Махлуп, Е.Домар ва Р.Харрот бу назариянинг асосчилари ќисобланадилар. Уларнинг фикрича кенгайтирилган такрор ишлаб чиљаришда савдо, тўлов балансининг ўзгариши туфайли, яъни актив савдо баланси бўлган мамлкатларда капитал ортиљчалиги (жамђармаларнинг инвестициялардан кўплиги), пассив балансли мамлкатларда аксинча, капитал етишмаслиги сабабли капитал ќаракати рўй беради. Жамђармаларнинг ортиљчалиги мамлакатни иљтисодий депрессия ва ишсизликка олиб борадиган энг муќим омил деб љаралади. Унга љарши кураш ёки унинг олдини олиш учун жамђармалар ќисобига љўшимча товар экспортини молиялаш зарур деб топилади. Аммо бунда импорт ошмаслиги, яъни капитал чиљариш йўли билан ќал этилиши керак. Бу йўналиш вакиллари капиталистик тузумда капитални реализация љилишдаги љарама-љаршиликни тан оладилар ва буни ќал этиш учун капитал чиљарилади, бу эса ортиљча товарни кўпайтириш ќисобига рўй беради. Бу назария ривожланаётган мамлакатларга ёрдам концепциясини исботлаш учун асос бўлади. 60-70 йилларда капитал чиљаришнинг "динамик модели" оммалашди. Унда Р.Харротнинг иљтисодий динамика назарияси асосида мамлкатлар ўртасидаги ўзаро капитал экспорти сабаблари ва ољибатларини аниљлашга уриниш бор. У капитал экспорти ва импортини ялпи миллий маќсулот ўсиши, инвестицион даромад ва тўловлар билан бођлашга интилади. Унда неокейнсчиликнинг ќалљаро капитал ќаракати концепциясига асосланадилар. Шу ваљтнинг ўзида иљтисодий ўсишнинг неоклассик назарияси ќам ќисобга олинади. Буларнинг ќаммаси ўнлаб ўзгаувчи параметрларни ўз ичига олувчи иљтисодий математик моделлар асосида ќал љилинади. Масалан, америкалик иљтисодчилар Ж.Бортс, К.Копекилар тузган шундай моделда йигирматадан ортиљ ўзгарувчи ва шунча тенглама мавжуд, унда математик аппарат устун бўлиб у назарий асоснинг бўшлигини компенсациялайди. Улар капитал ортиљчалиги масаласини тушинтириишда неокейнсчиларга асосланадилар ва уни жамђармалар ва инвестициялар орасидаги фарљ сифатида эълон љиладилар. Бу фарљ ишчи кучи етишмаслиги ва тез ўсиувчи капитал миљдори ўртасидаги техник - иљтисодий диепропроциядан келиб чиљади деб тушинтирилади. Капитал ўсиши тўлов баланси сальдоси мусбат бўлганда инвестицион даромадлар инвестицион тўловлардан ортиљ ќолларда рўй беради. Даромади тўловлардан юљори мамлакатлар капитални соф экспорт љиладиган, аксинча, тўловлари даромаддан устун бўлганлар эса капитални соф импорт љиладиган мамлакатлардир. Чунки улардаги капитал миљдори мавжуд мехнат ресурсларидан анча кам бўлади. Бунда чет эл инвестициялари билан соф кредитор ёки дебитор мамлакатлар аќволи ўртасидаги ўзаро бођланиш таъкидланади. Бевосита инвестциялар назарияси хам 60-70 йилларда ишлаб чиљилган бўлиб, капитал чиљариш ва киритишнинг сабаб ва ољибатларини аниљлаш масалалари асос љилиб олинган. Уларнинг фикрича, капитал чиљариш асосан йирик корпорациялар томонидан амалга оширилади ва бошља мамлакат компанияларининг чет элдаги иљтисодий позициялари билан раљобатга дуч келади. Бунинг сабаби шуки, ќозирги шароитда рентабел ишлаб чиљаришни ташкил этиш асосан чет элдаги бозорларни эгаллаш билан бођлиљ. Э.Х.Чемберлин монополистик конкуренция назариясини ишлаб чиљди, унга кўра монополистик конкуренция ишлаб чиљариш ва капитал концентрацияси туфайли эмас, балки фирманинг бозорга, истеъмолчиларнинг шахсий талабдарига муваффаљиятли мослашиши натижасидир. Бевосита инвестицияларни амалга оширувчи корпорациялар худди ана шундай монополистик устунликларга эга бўлишлари керак. С.Хаймер, Ч.Киндлебергерларнинг "олигополистик структуралар" (монополистик устунликлар) моделида бу жараён корпорация-инвесторда "дифференциялашган маќсулот" махсус бозор билимлари, керакли технология, юљори малакали менежмент мавжудлиги туфайли рўй берар экан. Кейинги даврда ќалљаро монополияларнинг янги типи трансмиллий ва транскорпоратив концернлар ташкил топмољда. Бу монополиялар фаолиятини акс этирувчи бир љанча таълимотлар мавжуд. Уларда ќалљаро монополиялар бир љанча миллатлар номидан чиљараётган мустаљил корпорация сифатида изохланади ва бутун дунёда илмий - техника меваларини тарђиб љилувчи ташкилот деб љаралади. Бу монополиялар мисолида иљтисодий алољалар ќар љандай сиёсат ва мафкурадан холи деган фикр илгари сурилади, яъни у ёки бу корпорация операцияларини олиб бораётган бўлса "соф ќалљаро" корхонага айланади ва ќеч бир мамлакат манфаатларини ќимоя љилмайди. Г.Жонсон, Ч.Киндлебергер ва бошљалар ќалљаро монополияларнинг илмий-техника янгиликларини тарђиб этиш, тинчликни саљлашга оид фаолиятларига кенг ўрин беришган. Айниљса ривожланаётган мамлакатларда бу трансмиллий корхоналарнинг роли юљори баќоланади, уларнинг илмий-техника соќасида инвестициялар љўйиш бўйича фаолияти ижобий деб љаралади. Ќалљаро монополиялар ривожига танљидий бўлган назариялар ќам мавжуд (Р.Барнет - АЉШ, Э.Пенроуз-Англия) бу назарияларда ќалљаро концернлар давлат иљтисодий сиёсатининг айрим унсурлари, масалан, солиљ солиш, кредит ва инвестицон сиёсат, валютани тартибга солиш ва бошљаларнинг самарасиз бўлиб љолишига олиб келади. Бу корпорациялар ўзлари иш юритаётган давлатларда бу мамлакат иљтисодиёти ва сиёсатига салбий тазийљ ўтказиш учун бир љанча усуллардан фойдаланишлари мумкин. Айниљса бу ќолат иљтисодий жиќатдан љолољ ривожланаётган мамлакатларда салбий ољибатларга сабаб бўлиши мумкинлиги айтилади. Шу сабабли улар ќалљаро корпорациялар фаолиятини шундай љайта ишлаб чиљаришни талиф этадиларки, уларнинг ќаракатидаги "салбий томонлар"нинг йўљотилиши ва жаќон бозорини бўлиб олиш "љоидалари"ни регламентациялаш керак.
Интеграцион жараён бўйича ягона алоќида таълимот йўљ, аммо интеграцияни исботлаш, љўллаб - љувватлаш борасида бир љанча йўналишларнинг баъзи бир умумий томонлари мавжуд бўлиб улар љуйидагилардир: капиталистик иљтисодий интеграциянинг ижтимоий-иљтисодий мазмуни сохталаштирилади, бу жараён умумий љонуният сифатида љаралади ва XVIII-XIX асрларда вужудга кела бошлаган ички бозор билан бир нарса деб љаралади. Европа ва Шимолий Америка мамлакатлари ривожланаётган ва бошља давлатлар билан олиб бориладиган алоља сифатида берилади; монополистик капиталнинг капиталистик интеграциянинг ќаракатлантирувчи кучи сифатидаги роли бўлиб кўрсатилади. Одатда иљтисодий интеграция тўђрисидаги назарияларда интеграцияларга аъзо мамлакатлар ўртасидаги барча тўсиљлар ва айниљса савдо, бошља иљтисодий муносабатларда тўла эркинлик берилиши зарурлиги љайд этилади. Шу билан бирга бозорнинг кўлами ва иљтисодиётнинг ўсиш суръатлари ўртасида функционал (яъни бевосита) бођланиш бор деган ђоя ќам илгари сурилади. Шундай љилиб иљтисодий интеграция зарурати ташљи бозорнинг љайта ишлаб чиљаришга ќал љилувчи таъсири туфайли юзага келади. Иљтисодий интеграция бўйича таълимотларда асосий эътибор "божхона иттифољи"га берилиб, унда ўзаро савдо бўйича ќар љандай чеклашлар бекор љилиниши ва "учинчи" мамлакатлар учун ягона божхона тарифи жорий љилиниши керак бўлади. Бундай айрим иљтисодчилар - Б.Белаш (АЉШ), В.Ребке (Швейцария) ва бошљалар бу жараённи идеал эркин бозор муносабатларига љайтиш шаклида љарайдилар ва аввалги давр вољеаларини ќозирги монополистик даврга кўчирадилар. Бошљалари эса масалан, Ч.П.Киндлебергер (АЉШ), П.Стритен (Англия), А.Маршал ва Ф.Перру (Франция)лар йирик корпорациялар мавжудлигини тан олаилар, уларнинг фикрича жаќон бозорини ўзаро бўлиб олиб божхона иттифољи картелларга љарши сиёсат туфайли уларнинг фаолиятидаги салбий томонларини нейтрализация љилади, гўёки ќалљаро интеграция антимонопол йўналишга эга. Амалиётда бу жараёнлар ќар доим ќам назариядагидек эмас, масалан, Еворпа иљтисодий ќамжамияти (умумий бозор, ќозир Европа иттифољи)да картелаштиришни таъљиљлаш тўђрисида бугунги кунда кўп тармољли компания-концернлар вужудга келмољда. Олимларнинг фикрича, иљтисодий интеграциянинг асосий ижтимоий - сиёсий ољибатлари љуйидагилардан иборат бўлади: ишлаб чиљаришнинг доимо ўсиши ва иљтисодий инљирознинг бўлмаслиги таъминланади; иљтисодиётнинг доимо ўсиши туфайли аќолининг турмуш даражаси кўтарилади, ишчи ва капиталистлар ўртасидаги социал шерикликни ривожлантиради, турли мамлакатлар ўртасидаги љарама-љаршиликлар ва сиёсий нифољлар тугатилади. Демак, иљтисодий интеграция капиталистик жамиятга хос бўлган иллатларни камайтириш воситаси сифатида љаралади.



Download 488 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   44   45   46   47   48   49   50   51   ...   63




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling