Макроиљтисодий мувозанат назарияси(Дж. Кейнс)


Нокапиталистик (капитализмни четлаб ўтиб) социализм љуриш «назарияси» ва унинг тарихий таљдири


Download 488 Kb.
bet56/63
Sana13.01.2023
Hajmi488 Kb.
#1092127
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   ...   63
Bog'liq
ИЉТИСОДИЙ ТАЪЛИМОТЛАР ТАРИХИ

11.3. Нокапиталистик (капитализмни четлаб ўтиб) социализм љуриш «назарияси» ва унинг тарихий таљдири
Россиядаги шўролар ќокимияти ўрнатилиши билан янги социалистик жамиятни љуриш режалари белгиланди, унинг иљтисодий пойдеворини яратиш ишлари бошланиб кетди. Бунинг учун ўз даврида учта асосий вазифани бажариш зарур деб топилди:
1. Саноатни индустриализациялаш;
2. Љишлољ хўжалигини коллективизациялаш;
3. Маданий инљилоб.
Бунинг учун мавжуд иљтисодий укладларни тугатиш ва янги социалистик укладини яратиш керак эди. Эркин бозор иљтисодиёти ўрнига буйруљбозлик иљтисодиётининг яратилиши зарур бўлди, бунда умумќалљ мулки етакчи ўринни эгаллайди, барча ишлар марказдан бошљариладиган љатъий режалар асосида олиб борилади. Бу љоида асосан ривожланган капиталистик муносабатлар шаклланган мамлакатлар учун эди.
Аммо ўз тараљљиёти орљада љолган, собиљ мустамлака халљларнинг капитализмга љадар тузумдан уни четлаган ќолда янги тузум томон боришлари учун моддий-техник, социал-иљтисодий ва сиёсий шароит яратишга љаратилган инљилобий ўзгаришлари йўли, нокапиталистик ривожланиш копцепцияси сифатида илгари сурилди. Индустриал ривожланган мамлакатларда инљилоб ђалаба љозонса, љолољ давлатлар ва ќалљлар љисљартирилган ривожланиш йўлидан боришлари мумкин деган ђоя дастлаб Ф.Энгельс томонидан илгари сурилган. Бу даврда мамлакатдаги прогрессив инљилобий демократик кучларни бирлаштирувчи миллий фронт ишчи, деќљон ва майда буржуазия билан ќамкорликда антифеодал ва антиимпериалистик ўзгаришларни амалга ошириб, социализимга асос яратилиши мумкин эмиш. Мазкур концепцияга таяниб, 1917 йилнинг октябрида Россияда амалга оширилган социалистик тўнтарилиш тажрибасини умумлаштирган ќолда В.И.Ленин капитализм босљичидан ўтиш ќамма ќалљлар учун зарур эмас, балки «Љолољ мамлакатлар илђор мамлакатларнинг пролетарлари ёрдами билан капиталистик тараљљиёт босљичини четлаб ўтиб, совет тизимига ва тараљљиётнинг муайян босљичлари орљали комунизмга ўтишлари мумкин» деган ђояни айтди. Бу фикр коминтерннинг ІІ-конгресида (1920 йил 26 апрель) айтилди ва бу Мўђилистон диёрида амалга оширилиши мумкин деб башорат этилди. Коминтерннинг VІ конгрессида (1928 й) бу љоида янада мустаќкамланди, нокапиталистик ривожланиш собиљ СССР ташкил этилиши ва ривожи билан чамбарчас бођланди. Ундаги асосий фикр шундан иборатки, пролетар инљилоблари бошланган шароитда (бундай инљилоб барча ривожланган мамлакатларда бўлиши кутилган) мазлум халљларнинг миллий озодлик учун кураши капитализм ва империализмга љарши туб социал ўзгаришларни кўзловчи курашга айланаши мумкин деб фараз љилинган. Бу билан миллий озодлик инљилоби социалистик инљилобга айланиши мумкин (Хоразм ва Бухородаги вољеалар). Бу љолољлик шароити социализмга ўтишга халаљит бериши, лекин айни ваљтда уни илђор ќалљлар ёрдамида бартараф этиш мумкинлиги кўрсатилади.
Љолољ ќалљларнинг капитализмни четлаб социализмга ўтишлари икки асосий хусусиятга эга:
1. Социализм љуриб бўлган ёки љураётган ќалљлар социализм учун интилаётган ќалљларга ќар тарафлама ёрдам беришлари керак.
2. Љолољ ќалљларнинг социализм томон бориши кўп пођонали бўлади, яъни у ќалљлар турли босљичлардан ўтади.
Бу ђоя шўро ва жумладан, Ўрта Осиё ва Љозођистон олимлари томонидан љўллаб-љуватланди. Бошља ривожланиш йўлини таклиф этганлар, масалан, А.Б.Чаянов, Н.Д.Конратьев ва бошљалар репрессияга учраган.
А.Б.Чаянов (1888-1937) деќљон мехнат хўжалигини асосий оилавий меќнат ячейкаси деб ќисоблаган, яъни оммавий коллективизация концепциясига љарши бўлган, аммо эркин, ихтиёрий кооперацияни љўллаб љуватлаган. Бу олим учун хўжаликни рационал юритиш муаммолари асосий бўлиб, у љандай хўжалик эканлиги аќамиятсиз эди.
Оилавий меќнат ячейкасида ёлланма меќнат ва иш ќаљи категориялари йўљ, яъни ўзига хос нокапиталистик ривожланиш йўли берилган.
Нокапиталистик ривожланиш концепцияси собиљ СССРдаги Љозођистон, Ўрта Осиё, Шимолий Кавказ, Мўђилистон, Вьетнам, КХДР ва бошља бир љатор мамлакатлар халљлари тажрибаси мисолида амалга ошди деб ќисоблаб келинди. Коммунистик ва ишчи партиялари вакилларининг 1960 ва 1969 йиллардаги кенгашларида ва бошља хужжатларда бу жараён љўллаб-љувватланди. Љуйида бу муаммога бађишланган айрим асарларнинг номини келтирамиз, холос (Джунусов М.С., Об историческом опыте строительства социализма в ранее отсталых странах. М.,Госполитиздат, 1958. Минуя капитализм (о переходе к социализму республик Средней Азии и Казахстана). М.Госполитиздат, 1961. Жамалов О.Б. и др. Экономические закономерности и преимущества некапиталистического пути развития. По материалам Узбекистана. Т.Фан, 1967, Шу китобнинг иккинчи љисми. Т.Фан, 1973. К социализму, минуя капитализм. М., Политиздат. 1974., Жамалов О.Б. и др. Закономерности роста уровия жизни населения в условниях некапиталистического развития. Т.,Фан. 1976., Жамалов О.Б. Закономерности создания и развития социалистической экономики в Узбекистане. Изб. труды. Т., Фан, 1979 й. ва бошљалар).
Ўзбекистонда шўролар хокимияти амалга оширган ўзгаришлар бу концепциянинг тўђри эканлигини исботлагандек эди. Мустамлака зулмидан озод бўлган айрим мамлакатлар хам шу йўлни танладилар, аммо охир-ољибатда ундан воз кечишга тўђри келди.
Капиталистик (бозор) иљтисодиётда фойдаланишга асосланган янги иљтисодий сиёсат (НЭП) яхши самара бергач, халљ хўжалиги тиклангач, бундан кейинги љадамлар тўђрисида интенсив мунозаралар олиб борилди, турли фикрлар билдирилди. «Жиддий ва узољ даврга мўлжалланган» НЭП сиёсатими ёки бошљача йўлми деган савол атрофида љизђин мунозаралар бўлди. Бахтга љарши, НЭПни тугатиш йўли ђалаба љозонди, 1925 йилдан индустриялаштириш, 1927 йилдан оммавий мажбурий коллективизация бошланди, капиталистик уклад (бозор)ни хар љандай йўл билан тугатиш ќаракати бошланди. Ўзбекистонда аста-секин аввало љишлољ хўжалигини, айниљса пахтачиликни тиклаш бўйича талай ишлар амалга оширилди, экин майдонлари кўпайтирилди. Саноат хам барпо љилина бошланди.
Амалда нокапиталистик (капитализмни четлаб) ривожланиш йўли ўзини ољламади. 1985-90 йилларда рўй берган ўзгаришлар туфайли деярли барча социалистик деб аталган давлатлар бозор иљтисодиёти принцпларига љайтишга мажбур бўлдилар.


Download 488 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   ...   63




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling