Макроиљтисодий мувозанат назарияси(Дж. Кейнс)

11.4. Иљтисодиётда маъмурий – буйруљбозлик тизими пайдо бўлиши, ривожланиши ва ољибатлари.
Асосан капиталистик, яъни бозор муносабатларининг ёрдамида тикланган халљ хўжалигини ривожлантириш нотабиий йўл билан давом эттирилди. Иљтисодиётни љатъий режалар (планлар) асосида ривожлантириш маъљул деб топилди (аслида 1920 йилда ГОЭЛРО режаси љабул љилинган эди). Асосий маљсад нисбатан љолољ, асосан аграр мамлакатда илђор индустирлашган иљтисодиётни яратиш эди. Бунинг учун 1928 йилда беш йиллик режалар асосида иш юритилди. Илђор мамлакатларда 50, хатто 100 йил орљада бўлган халљ хўжалигини љисља (10 йил) ваљт давомида илђорлар љаторига етказиш йўли тутилди. Бунда асосий эътибор ођир саноатга љаратилди. Унга энг кўп инвестициялар ажратилди, ољибатда кўмир љазиш, металл эритиш, электроэнергия ќосил љилиш, машинасозлик ва бошља тармољларга устивор йўналиш берилди, халљ истеъмоли даражаси паст љилиб саљланди. Ишчи кучларни љишлољ хўжалигидан саноатга жалб этиш зарур эди. Ишчиларнинг истеъмолини ва саноатни хом ашё билан таъминлаш учун аграр соќани ўстириш талаб этилди.
Режалаштирилган иљтисодиётга ўтилиши (1928-29,1932-33 йиллар учун) билан биринчи беш йиллик режа љабул љилинди. Бу икки асосий ўзгаришга сабаб бўлди.
Биринчидан, инвестициялар ва ќарбий ќаракатларнинг кўпайиши туфайли иљтисодиётда шахсий истеъмол хиссаси ўзгарди (камайди). 1928 йил шахсий истеъмол ЯММнинг тахминан 65 фоизини ташкил этган. Кейинги 50 йил давомида бу кўрсаткич 50 фоиз атрофида бўлган, холос.
Иккинчидан, љишлољ хўжалигини коллективлаштирди. Ер тўђрисидаги декрет, ер - сув ислохоти бўйича дехљонларга бўлиб берилган ерлар мажбуран колхоз ва совхозларга бирлаштирилди, аслини олганда дехљонлар ердан, мол- мулкдан ва асосий ишлаб чиљариш воситаларидан махрум љилинди. Пайдо бўлган хўжаликлар давлат назорати остида иш юритди, дехљон љўлида чекланган томорља ва чорва саљланди: масалан, бир оилада битта сигир, 4 эчки - љўй бўлиши белгиланди. Ундан ортиђи тортиб олинди, моддий мафаатдорлик принциплари бузилди. Бу мавжуд хокимиятнинг фожиасидир. Љишлољ хўжалиги, айниљса чорвачилик катта талофат кўрди. Моллар бекорга сўйилди. Бу соќа самарасиз тармољ бўлиб љолди ва шу даврдан бошлаб аграр соќа муаммога айланди. 60-йилларгача дехљонларга (колхозчиларга) паспорт берилмади, яъни уларнинг љишлољлардан чиљиб кетиши таъљиљланди.
Аммо индустриализация сари тутилган йўл ўз самарасини берди. 1928-40 йилларда бу соќада йиллик ўсиш 6 фоиз атрофида бўлди. АЉШда буюк депрессия юз бераётган даврда бу катта ютуљ эди.
Шу даврда собиљ СССРда социализм ђалабаси эълон љилинди, хусусий мулк, капиталистик муносабатлар тугатилди, умумхалљ мулки етакчи бўлди, саноат халљ хўжалигининг етакчи тармођига айланди. Аммо Ўзбекистон хаљида гап борадиган бўлса, бу ерда иљтисодиётда ќали ќам љишлољ хўжалиги етакчи бўлган, саноат бир томонлама ривожланди, социалистик хўжалик тўђрисида гапиришга эрта эди. Ўзбекистон аграр, хом ашё етказиб берувчи республика сифатида саљланди.
Шу йиллари мамлакатда маъмурий-буйруљбозлик тизими юзага келди, бозор иљтисодиётига муљобил (альтернатив) иљтисодиётга ўтилди, КПССнинг якка хокимлиги ђалаба љилди. Социалистик мусобаља байрођи остида эркин раљобат тугатилди, халљ оммасининг ташаббуси, мехнатга бўлган иштиёљи (мотивация) бўђилди, бољимандалик кайфияти ошиб борди. Бу ќолат айниљса II Жахон уруши йиллари авж олди. Озиљ-овљат ва бошља маќсулотларни карточка ёрдамида таљсимлаш бошланди. Бу урушда мамлакат катта талофат кўрди. Ўзбекистонга юзга яљин саноат корхоналари, миллионга яљин ахоли эвакуация љилинди. Янги саноат тармољлари љора ва рангли металлургия (кам сонли), кўмир саноати вужудга келди, лекин саноат асосан љишлољ хўжалиги махсулотларини дастлабки љайта ишловчи ва тођ-кон саноатидан иборат бўлиб љолаверди, яъни пировард махсулот ишлаб чиљарувчи соќалар кам ривож топди, чунки хом ашё асосан марказга жўнатилган, пахта толасининг 90-95 фоизи ўша ерга етказилган.
Урушдан кейинги йилларда режалаштириш тизими давом этди, бу даврда инвестицияга 25 фоиз ЯММ сарфланди. Нисбатан љисља ваљт ичида халљ хўжалиги тикланди. Айниљса орљада љолган пахтачиликни тиклаш ишлари авж олди. Бу ишда экстенсив йўл асосий ўрини эгаллади, янги ерлар очиш, суђориш тармољлари љуришга катта эътибор берилди, Мирзачўл, Жиззах ва Љарши чўлларини ўзлаштириш кенг тус олди. Амударё суви насослар ёрдамида янги ерларга олиб борилди. Химизацияга эътибор кучайди, суђориш ва кимёлаш экологик ахволнинг кескин ёмонлашувига олиб келди, пахта монокультураси ерларнинг ишдан чиљишига ва самарадорликнинг тобора камайишига олиб келди. Мелиорация ишлари ортда љолди, ерларнинг шўрланиши, ботљољланиши кучайди, ќатто шаќар ва посёлкалар, маданий ёдгорликлар ишдан чиљди. Орол денгизи худди шу даврдан бошлаб саёзлаша бошлади.
60-йиллардан иљтисодиётнинг ўсиш суръатлари камайди. Бу даврда юзага келган холат 2-жадвалда акс эттирилган.
2-жадвал

Иљтисодий ташкил этиш шакиллар
Капиталнинг асосий љисми