Макроиљтисодий мувозанат назарияси(Дж. Кейнс)

Меќнат таљсимоти ва пул тўђрисидаги тушинча. Бевосита масалага ўтишдан аввал бир нарсага диљљатни жалб этиш керакки, бу Адам Смит яшаган муќитдир. Муќит олим тадљиљотларга катта таъсир кўрсатди. Бу даврда Англияда мануфактура ниќоятда ривожланган ва саноат тўнтарилиши арафасидаги дастлабки љадамлар љўйилган пайт эди. Адам Смит мануфактурани ишлаб чиљаришнинг энг прогрессив, энг илђор шакли деб баќолади, унинг тарихан ўткинчи эканлигини яхши тушунади (шароит таъсири). Адам Смит ишчилар, капиталистлар, ер эгалари турли синф вакиллари эканлигини яхши тушунган ва иљтисодий ривожланишнинг ќамма учун тегишли, халљ бойлигининг орттиришдан жамиятнинг ќамма аъзолари бир хил манфаатдор деб ўйлаган эди. Ўз даврида танљид љилинган бу ђоя ќозирги пайтда ќаљљатга анча яљиндир (тарих кўрсатди).
Адам Смит иљтисодий љарашларнинг асосида шундай ђоя ётадики, унга кўра жамият бойлиги ишлаб чиљариш жараёнида меќнат туфайли пайдо бўлади. У капиталистик ишлаб чиљаришнинг мануфактура босљичининг таќлил љилиш асосида иљтисодий ва ўз тадљиљотининг бошланђич пункти деб љабул љилди. Смит ўз тадљиљотида нина - тўђнођич мануфактурасидаги кўпчиликка яхши маълум бўлган меќнат таљсимотини мисол љилиб келтирди, у ердаги ишчиларнинг ихтисослашуви ва меќнат таљсимоти ишлаб чиљаришни ва меќнат унумдорлигини кўп марта ошириш имконини беради. Меќнат унумдорлиги љуйидаги уч усул билан амалга оширилади:

1. 
   Меќнат таљсимоти туфайли ишчиларнинг моќирлиги ошади.
   
2. 
   Меќнат таљсимоти машиналар ихтиро љилишга имконият туђдиради.
   
3. 
   Бир турдаги ишдан бошљасига ўтиш учун кетадиган ваљт иљтисод љилинади.
   

Ишчиларнинг бир хил ишни доим такрорлаши туфайли маќсулотнинг сифати ќам яхшиланиши керак, бу эса товарнинг баќоси раљобат љувватини оширади. Шундай љилиб, Смит мануфактурада меќнат таљсимотининг роли ва машина саноати сари ривожланиш тенденциясини тўђри ёритган. Ишлаб чиљариш хажми, маќсулот ва истеъмол миљдори, унумли меќнат билан шуђулланаётган аќоли ва меќнат унумдорлигининг даражаси билан белгиланади. Ќаљли равишда иккинчи омил муќимрољ бўлиб у меќнат таљсимоти билан бевосита бођлиљдир.
Смит асарида меќнат таљсимотининг салбий томонлари ќам берилган. Бир хил операциянинг механик равишда такрорланавериши ољибатида ишчи бефаросат ва нодон бўлиб љолиши ќам мумкин. Аљлий ва жисмоний меќнат ўртасидаги фарљ кишиларнинг нафаљат табиий кўрсаткичлар билан фарљлашади, балки уларнинг ќаёти ва фаолияти ољибатидир, философ аравакашдан туђма хусусиятлари билан эмас, балки бошља турдаги меќнат ва ќаёт тарзи билан фарљ љилади. Меќнат таљсимоти билан бозор кенг бўлса, меќнат таљсимоти ихтисослашуви учун кенг шароит бўлади. Тор бозорда бу имкониятлар чекланган бўлади, меќнат унумдорлигининг ўсиши љийинлашади.
Смит бир томондан мануфактура миљёсида ва иккинчи жамиятдаги турли корхоналар, соќалар меќнат таљсимоти ўртасида принципиал фарљ йўљ деб ќисоблайди. Бутун жамият йирик мануфактура бўлиб меќнат таљсимоти эса кишилар ќамкорлигининг умумий шакли деб фараз љилинади. Шу билан бирга, объектив шароитини ќисобга олиб мануфактурадаги меќнат таљсимоти ва эндигина ривожланиб келаётган машина саноатининг салбий ољибатлари ќам тан олинади. Ишчи капиталнинг иложсиз љўшимчасига айлана боради, ишлаб чиљариш воситаларидан меќнат объекти ва шароитидан маќрум бўла боради.
Инсоннинг алмашувига мойиллиги унинг психологияси ва хулљ - атворига хос бўлиб, меќнат таљсимотининнг ривожига ќам таъсир этади. Ундан кейин меќнат таљсимотининг ўсиши ва алмашувнинг кенгайиши параллел боради ва бир - бирининг ривожланишига туртки бўлади. Бу жараёнда пулнинг муќим роли бор. Смит товар дунёсидан пулнинг стихияли равишда, узољ ривожланиш жараёни натижасида аќамиятини кўрсатиб беради. Пулнинг пайдо бўлишини айрим иљтидорли кишиларнинг кашфиёти ёки кишиларнинг ўзаро ќамкорлигига бођлаш мумкин эмас. Смит пулнинг муомала воситаси - функциясини бошљаларига нисбатан (5-та) алоќида таъкидлайди. Ољибатда, Смит фикрича, пул техник љурол бўлиб, иљтисодий жараёнларни енгиллаштиради ва уни "Муомаланинг буюк ђилдираги" деб баќолайди. Олтин ва кумуш пулларни љођоз пул билан алмаштириш маљсадга мувофиљ ва уни банклар чекланган миљдорда чиљариши зарур деб ўйлаган ќамда кредитни, капитални активлаштириш воситаси деб ќисоблаган ва унга катта эътибор берган. Аммо А.Смит пул - кредит омилларининг мустаљиллигини етарли баќолай олмайди ва ишлаб чиљаришга таъсирини тушунмади.
А. Смит љийматнинг меќнат назариясини В. Петтига нисбатан анча чуљур ва тўларољ ишлаб чиљди. У товарнинг бозор ва табиий ёки ќаљиљий баќоларини фарљлайди, ќаљиљий баќони љиймат билан айнан бир деб тушунади. "Љиймат" сўзи унингча 2 хил мазмунга эга. Бу сўз билан буюмнинг фойдали, ќамда уни бошља буюмга алмашиш љобилияти белгиланади. Демак, у истеъмол ва алмашув љийматларидан фарљланган. Мисол учун: сув ва олмосни олиб, у товарларнинг алмашув љийматини уларнинг фойдалилиги ёки истеъмол љиймати билан тушунтириш беъмани эканлигини кўрсатиб берди. Љийматнинг ягона манбаи ва охирги ўлчови шу товарни ишлаб чиљариш учун сарфланган меќнат бўлиб, бу меќнат сарфлари жамият учун зарур ўртача сарфга тенгдир. Смит малакали ва мураккаб меќнат ваљт бирлигида кўпрољ љиймат яратади, шунинг учун мураккаб меќнатдан оддийсига ўтиш маълум коэффициентлар ёрдамида бажарилишини уљтирди.
Алмашув љиймати товарнинг табиий хусусияти эмас. Товарларнинг табиий "хусусияти" уларнинг истеъмол љийматлари ќисобланади. Агар табиий хусусияларни инкор этсак, товарларда ягона хусусият љолади: товарлар инсон меќнатининг маќсулидир. А.Смит В.Петтидан фарљли равишда, меќнат фаљат олтин ва кумуш ишалб чиљаришда љиймат ќосил љилади деган. Смит меќнат барча моддий ишлаб чиљариш тармољларида љийматини ќосил љилади деган фикрда эди. У иш ваљти ва љиймат миљдори орасидаги тўђридан - тўђри алољадорликни аниљлади, меќнат љийматининг асоси эканлиги исботланади. Смит меќнатнинг икки ёљлама характерини (абстракт ва конкрет меќнат бор). Љиймат ўз табиатига кўра ижтимоий характерга эга бўлиб товар ишлаб чиљарувчиларнинг ижтимоий муносабатларини акс эттиради ва бир товарнинг иккинчисига муносабати алмашув љиймати орљали бўлиши аниљланди. У товар ишлаб чиљаришни абадий ва табиий деб эълон љилди.
А.Смит эзотерик, тавсифий методдан фойдаланиб бошља љиймат назариясини ишлаб чиљди. Унга кўра, љиймат шу товарни сотиб олиш учун кетган меќнат миљдори билан аниљланади. Смит фикрича, љийматни сотиб олинадиган меќнатга љараб аниљлаш шу товарни ишлаб чиљаришга сарфланган меќнат билан аниљлаш усулига љарама - љарши эмас.
Эквивалентлик асосида товар алмашувининг љонуни бир хил миљдордаги меќнат акс этган товарлар алмашади. Шундан Смит товар ишлаб чиљарувчи бир товарни бошљасига алмашганда тенг миљдордаги меќнатни сотиб олади, шу сабабли товар љийматини сарфланган, ќам сотиб олинадиган меќнат билан баб - баравар аниљлаш мумкин деган хулосани чиљарди. Бу ќолда љиймат ўлчови деб иш ваљти ўрнига меќнатнинг алмашув љиймати келтирилади..
Сотиб олинадиган меќнат назариясида љиймат тушунчаси ишлаб чиљариш фаолиятидан алмашув соќасига кўчирилган, алмашув љиймати эса ўз ќисобига фаљат маълум миљдордаги меќнатни олиш љобилияти сифатида изоќланган, холос.
Капиталист ва ишчи ўртасидаги муносабатни таќлил этиб, А.Смит бунда эквивалентлик љонуни бузилганлигини кўрди. Капиталист ишчига иш ќаљи сифатида ишчи томонидан яратилган љийматининг фаљат бир љисмини тўлайди. Бу љийматнинг иккинчи љисмини эса капиталист фойда сифатида ўзлаштиради. Олим капитализм даврида љиймат љонуни бузилаяпти деб эълон љилди ва љийматининг меќнат назарияси капитализмгача бўлган шароитларда љўлланиши мумкин деб ќисобланади. Унинг фикрича, љиймат фаљат "жамиятнинг дастлабки ќолати", капиталист ва ёлланма ишчилар бўлмаган, яъни оддий товар ишлаб чиљариш шароитлардагина меќнат билан аниљланади.
Маълумки, оддий товар ишлаб чиљарувчилар меќнат маќсулини сотади ва сотиб олади, ишчи кучи у ерда товар эмас. Тушунарлики, у шароитда бегона меќнат фаљат меќнатнинг моддийлашган шаклида сотиб олинади. Капитализмда эса ишчилар ишчи кучини товар сифатида сотувчилар сифатида, капиталистлар ишлаб чиљариш эгаси сифатида бу товарни сотиб олувчилар сифатида иш юритдилар, ољибатда жонли ва моддийлашган меќнат ўртасида доимий алмашув рўй беради. Смит ишчи кучи деган категорияни билган, ишчи ўз меќнатини сотади деб хато ўйлаган. Шу сабабли у капитализмда меќнатни ўзлаштиришни љийматининг меќнат назарияси асосида тушунтириб бера олмаган. А.Смит љийматини даромад билан ќам тенглаштиришга уринган. Демак, А.Смит капитализмга мос яна битта љиймат, даромад назариясини ўйлаб топди, бу ерда љиймат, даромад - иш ќаљи даражаси, фойда ва рента билан аниљланади. Љийматни даромадлар асосида тушунтириш олимни љийматнинг меќнат назариясига љарама - љарши љилиб љўйди. Бу ђайриљонуний концепция вульгар сиёсий иљтисод намояндалари томонидан кенг фойдаланилди.
А.Смитнинг капиталистик жамиятининг синфий структурасини баќолашда физократларга нисбатан анча илгарилаб кетди. У ишлаб чиљариш воситасига бўлган муносабатига кўра ишчилар, капиталистлар ва ер эгаларини ажратиб берди. Ќар бир синф ўзининг асосий даромадини ишчилар - иш ќаљи, капиталистлар - фойда, ер эгалари эса рента шаклида оладилар. А.Смит турли љатлам ва оралиљ гуруќлар мавжудлигини ќам аниљлади ва асосий синфлар даромадни оладилар, бошља гуруќларнинг даромади эса љайта таљсимлаган ёки иккиламчидир.
Иш ќаљи - ишчи даромади А Смит бўйича меќнат маќсулоти бўлиб, меќнат учун тўланадиган табиий мукофотдир.
А.Смит фикрича, оддий такрор ишлаб чиљаришда ќам меќнат ќаљи мавжуддир. У оддий ишлаб чиљарувчи билан ёлланма ишчининг даромадини бир деб билган. Оддий ишлаб чиљаришда "иш ќаљи" ишчининг бутун меќнат маќсулотига тенг.
А.Смит иш ќаљи масаласини физократлардан (В.Петти) бошљачарољ ќал этди. Маълумки, В.Петти тирикчилик учун зарур минимум харажатлар назариясини илгари сурган. А.Смит "табиий бааќо" тушунчасини ишлатган ва иш ќаљи тирикчилик учун зарур минимум харажатдан анча ортиљ бўлиши, болалар ќаёти ва тарбиясига эга харажатлар ќам ќисобга олиниши керак деган фикрда эди. А.Смит таълимотида ишчи кучи деган категория йўљ. Капиталист ва ишчи ўртасидаги муносабатда ишчи кучи сотилиши жараёнини у тушунмаган, аммо иш ќаљини нормал даражасини аниљлашида у амалда ишчи кучини љийматдан фойдаланган, иш ќаљини миљдори тўђрисида гап борганда эса тирикчилик харажатлари љиймати ќисобга олиниши керак дейди ва иш ќаљи миљдорининг ўзгариш механизмини ўрганиб унинг љуйи чегараси жисмоний тирикчилик минимуми бўлиши керак - деган хулоса чиљарди. Агар иш ќаљи ундан паст бўлса ишчиларнинг оммавий љирђини рўй беради. Ќиндистон ва Хитойдаги ишчиларнинг ќаљи (иљтисодиёт тушкунлик ёки турђунлик ќолатида) жисмоний минимумга яљинлашади. Англия Шимолий Америкада (ривожланиш меъёрида ёки тез суръатлар билан борган) иш ќаљи минимумдан юљори эди. Ундан ташљари иш ќаљи анъана, маданий савия, таркиб топган истеъмол меъёрига ќам бођлиљ. Иш ќаљи миљдорини ўзгариши бозор механизмини ќаракати асосида шаклланади, унинг ўзгаришининг бевосита сабаби бу меќнат бозорида талаб ва таклифнинг тебраниб туриши ќисобланади. А. Смит жамиятининг љуйидаги уч ќолатини фарљ љилган:

• 
  юксалаётган;
  
• 
  стационар - турђун;
  
• 
  таназзул (регрес) га учраган.
  Биринчисида бойлик кўпаяди ва меќнатга талаб - эќтиёж ортади. Стационар (турђун) ќолатда ишчиларни аќволи ођир, турмуши эса аянчли бўлади.
  А.Смит бўйича юљори иш ќаљи иљтисодий ривожланишига ёрдам беради, чунки катта иш ќаљи одамларни меќнат унумдорлигини ошириш учун рађбатлантиради. А.Смит иш ќаљини ошириш меќнатга бўлган лаёљатни камайтиради, ишчиларни дангаса љилиб љўяди деган ђояларга љарши эди. (В.Петти фикри билан солиштиринг). Ёлланма ишчилар аќволи жамиятнинг асосий мазмунини ташкил этади ва биронта жамият шубќасиз, унинг асосий љисми камбађал ва ођир аќволда бўлса, бахтли жамият бўла олмайди, бундан ташљари оддий адолат шуни ќам талаб љиладики, бутун ќалљни бољаётган, кийинтираётган ва бино љураётган кишилар ўз меќнати туфайли яратилган бойликлардан маълум љисмини олиб дурустгина яшаш учун керак бўлган маблађларга эга бўлиши зарурлигини таљазо этади, (Бу фикрга ќамма яхшилаб эътибор бериши керак).
  А.Смит буржуазияга ишчилар синфининг љашшољлиги унинг манфаатларига љарама - љарши эканлигини уљтиради ва ќатто фойда камаймаган ќолда иш ќаљи ошиши мумкинлиги кўрсатиб беради. Буржуазия бу фикрга айниљса кейинги пайтда катта эътибор берди. А.Смит ўгитларига љулољ солади.
  Љийматнинг меќнат назариясидан келиб чиљиб, фойда ёлланма ишчи меќнатига тўланмагандир деган хулоса чиљарилди. Замонамиз олимларининг фикрича, Адам Смит љўшимча љиймат келиб чиљишининг ќаљиљий сабабини топишга яљинлашган, чунки фойда капиталист билан бевосита бођланган, бунда ишчи ўз меќнат самарасини капиталист билан бўлишишга мажбур бўлади. Бу ќолатда фойда янги пайдо бўлинган љиймат билан иш ќаљининг фарљ айирисидир: ишчига у ќосил љилган товарнинг бир љисми тегади, холос. Љолган љисмини капиталист фойда сифатида олади. Амалда фойда љўшимча љийматдир. Физиократлардан фарљли равишда А.Смит љўшимча маќсулот фаљат љишлољ хўжалигида истеъмол љийматларининг ортиши ќисобигагина эмас, балки ходимнинг меќнати яратган янги љийматдир деган хулосага келди. (Ишлаб чиљариш соќасининг аќамияти йўљ). Аммо бошља ќолатда у фойдани бошљача тушунади, эгасига рентани тўлагандан кейин саноат капиталистига љоладиган даромад, пул капитали эгаси ссуда фоизини тўлагандан кейин љоладиган даромад. Бу ерда фойда хизматчи капиталистнинг корхона даромади сифатида амал љилади. А.Смит бу ќолдаги фойдани корхонани бошљариш билан бођлиљ бўлган бошља кўринишдаги иш ќаљи деб эълон љилишга љарши чиљди. У фойда миљдори корхонани бошљаришдаги меќнатнинг миљдори ва мураккаблигига эмас, балки аванс љилинган ќажмига бођлиљ эканлигини таъкидлайди.
  А.Смит томонидан кўпинча љийматга илмий изоќ берилади ва унинг пайдо бўлиши механизмни тушунилди. У фойда барча авансланган капитал туфайли туђилади деб ўйлайди. Фойда нормасининг текислашиб боришини, ўртача фойда пайдо бўлиши жараёнини сезган олим бу орада юзага келадиган љарама - љаршиликни кўра олмади. Агар љўшимча љиймат ёлланма меќнат маќсули бўлса, у капиталга пропорционал бўла олмайди. А.Смит тарихий ривожланиш тизими ўзгарувчи капитал љийматдан "ялпи авансланган капитал-ўртача фойда ишлаб чиљариш баќоси" тизимига ўтилганлигини инкор этиб, ўртача фойдани љўшимча љиймат билан љориштириб юборди. Ољибатда, љиймат капитални умумий натижаси ёки капиталига унинг фаолияти учун тўланадиган ќаљ сифатида љоралайдиган бўлди.
  Шу фикр билан бођлиљ равишда, у проценти тўлаганидан кейин љоладиган фойданинг бир љисми капитални ишлатиш билан бођлиљ бўлган меќнат ва таваккалчилик учун тўланадиган мукофот кўп ќолларда арзимас мукофот, ќаљ деб гапира бошлади. Бу хато фикр бошља олимлар томонидан кенг љўллаб - љувватланди.
  Фойда нормаси ва процентнинг паст даражасини А.Смит иљтисодий ривожланиш ва "Миллатни равнаљи" кўрсаткичи деб характерлади, аммо фойда нормасини пасайиб бориш тенденциясини тушунтириб бера олмади. У бой давлатлардаги капитал ортиљлигини капиталистлар раљобатини фойда нормаси пасайишига сабаб деб кўрсатди. Гап бу ерда капитални органик тузилишида бормољда. Олим уни олдин кўра билмади.
  А.Смит буржуазияни прогрессив илђор синф деб ќисоблади, чунки у капитал жамђарилишига ва ишлаб чиљаришни ривожлантиришга имконият яратади. Ер рентаси - ер эгасини даромадини фойда каби ишчининг меќнат маќсулотидан чегирилган љисми деб тушунтиради. А.Смит рентани ижара ќаљидан ажратган ва рента орљали ерни яхшилаш учун капитал сарфига алољаси йўљ деди, чунки бу ерни яхшилашни кўпинча ижарачи олади. Аммо ижара шартномаси янгиланганда ер эгаси рентани оширади, ерни яхшилаш гўёки унинг ќисобига амалга оширилган бўлади.
  Љийматнинг меќнат назарияси асосида рентанинг эксплуататорлик табиати очиб берилади. Ер капитал каби ўз мулк сифатида меќнаткашга љарши турадиган моддий шароит ќисобланади. Ер хусусий мулкка айлангач, ходим - ишчи меќнати якунларининг бир љисмини ер эгасига љайтаришга мажбур. Рента ерда хусусий мулкчилик монополияси пайдо бўлиш ољибатидир. Ер унуми ва жойлашувининг турли бўлиши ќам рентага сабаб бўлиши мумкин дейди у. Аммо абсолют ва диференциал рента тушунчаси унда бўлмаган. Физиократлардаги каби табиий куч таъсири ќам эътиборга олинган. Бу рентани ќосил љилишга љишлољ хўжалик ишлари ва ишчи ќайвонлари иштирок этади. Деќљончилик капитал љўйиш энг фойдали самарали соќа деб ќисобланган. А.Смитнинг рента тўђрисида бошља бир љанча фикрлари бор, лекин уларда асосий масала жуда чалкаштириб юборилган ва нотўђри талљин этилган. К.Маркс В.Петти рентани А.Смитдан яхширољ таќлил этган деганда ќаљ эди.
  Унумли ва унумсиз меќнат тўђрисида таълимот А.Смитда анча мукаммал таќлил этилган. Физиократлардан фарљли равишда бойликнинг манбаи у ёки бу конкрет меќнат шакллари эмас, балки умуман меќнат эканлигини кўрсатиб берди. А.Смит фикрича, љиймат ва фойда умумий ижтимоий меќнат билан яратилади.
  Аввало капиталда алмашувчи, яъни фойда яратувчи меќнат унумли деб эълон љилинди, маљсадидан љатъий назар бошља турдаги кишиларни фаолияти унумсиз меќнат ќаражати деб айтдилар. Унумли ва унумсиз меќнатнинг фарљи шундаки, биринчиси капиталга алмашса, иккинчиси даромадга алмаштирилади. Бу тушунчадан ќам бошља фикр ќам бор. Меќнат метафизик равишда љаралиб, тарихий бўлмаган ќамма даврларга хос категория деб тушунтирилади. Моддий бўлмаган ишлаб чиљаришнинг ќаммаси унумсиз меќнат деб љаралади. А.Смитнинг тасдиљлашича, давлат даромади деярли ќаммаси унумсиз меќнатни таъминлаш учун сарф бўлади. (Бу гапда жон бор).
  А.Смитнинг капитал ва такрор ишлаб чиљариш тўђрисидаги назариясида анча катта зиддиятлар мавжуд. Баъзида у капиталга тўђри баќо бериб, капитал ёлланма меќнатни эксплуатация љилиш туфайли фойда келтирувчи љиймат дейди. Бошља ќолларда капитал бу ишлаб чиљариш воситалари захиралари (запас) бўлиб, ишлаб чиљариш жараёнини давом эттириш учун керакли дейилган. Физиократлар фаљат љишлољ хўжалигида ишлатиладиган капитални унумли деб атаган бўлсалар, А.Смит саноат капиталини ќам унумли деб уљтиради. У савдо капиталини унумли деб ќисоблайди, чунки у саноат капиталидан ажралиб љолган эмас, балки моддий ишлаб чиљариш соќасида яратилган љўшимча љиймат савдо фойдасининг манбаидир.
  Оддий товар хўжалигида капитал категорияси йўљ. Капитал жамђариш жамият бойлигини оширишнинг бош шарти деб эълон љилинади. Бунда асосий роль тежамкорликка љаратилади, ноўрин сарф - харажатлар танљид љилинади, капитални исроф љилиш, яъни буромаднинг ортиљча бўлишига љарши бўлган.
  Капиталистлар томонидан ёлланма ишчиларнинг љўшимча меќнат натижаларини ўзиники љилиб олиши ижтимоий ќодиса бўлиб ишлаб чиљаришни кенгайтириш учун фойда яратиш зарур деб ќисобланади. Капитал жамђарилиши доим ва чексиз рўй беради, бу жамият учун фойдали иш деб баќоланади.
  А.Смитнинг капитал ишлаб чиљаришни ривожлантириш учун захира (запас) керак эканлиги тўђрисидаги љоидаси асосий ва айланма (оборот) капиталдаги тушунчанинг боши эди, бу терминларни ќам у киритган. Физиократлар (Кенэ) бошланђич ва йиллик аванс тушунчаларини деќљончилик капиталига љўллаган бўлсалар, А.Смит асосий ва айланма капитални соќасидан љатъий назар барча амалдаги капиталга хос деб тушунтиради. Аммо айланма капитал деганда товар капиталини хато тушунган (бу муомала соќасига хос капитал). Бу капитални ќосил љилувчи моддий элементларга сотувчилар љўлидаги озиљ-овљат, материал ва тайёр буюмлар, ќамда кўрсатилган товарларни таљсимлаш ва муомалага киритиш учун керак бўлган пуллар ќам кирган. Унинг фикрича, айланма капитал доимо муомалада бўлиши керак.
  Савдо - саноат маљсадлари учун мўлжалланган машина ва меќнат љуроллари, ерни яхшилаш (тозалаш, љуритиш, ўђит ва бошљалар) учун ажратилган нарсаларни жамиятнинг барча аъзоларини ўзлаштирган ва фойдали љобилиятлари асосий капиталга тегишли ќисобланган. Шундай љилиб, В.Петтидан кейин А.Смит ќам асосий капиталга ходимларни меќнат малакаси ва љобилиятини љўшди. Бу масалани анча чигаллаштиради, чунки малака ва љобилият капитал деб эълон љилинади, унинг эгаси фойда олувчи бўлиб љолади (ишчи ќар доим фойда эгаси бўла олмайди, унинг капиталини ер эгаси олади).
  Асосий ва айланма капитални солиштириб, улар ўртасидаги фарљ шундаки, дейди А.Смит биринчи (с) бир эгадан иккинчисига ўтмайди ва яна айланмай фойда келтиради, иккинчиси эса љўлидан бир шаклда кетиб, бошља шаклда љайтиб келади ва фойда келтиради. Шундай љилиб, асосий капитал умуман айланмайди, оборот (айланма) капитал доимо муомалада бўлади.
  Ќаљиљатда асосий ва айланма капитал ишлаб чиљариш капиталининг иккала кўринишидир. Улар бир - биридан љийматининг айланиш усуллари билан фарљ љилади. Асосий капиталнинг љиймати конкрет меќнат билан бўлаклар бўйича ишлаб чиљарилган товарга кўчирилади, айланма капитални љиймати эса тўлиђича шу товарга ўтади. Ижтимоий капитални доимий ва ўзгарувчи капиталга бўлиш масаласи А.Смитга номаълум бўлиб љолади.
  А.Смит капитал жамђаришга катта аќамият берди У талон - тарожлик жамиятга душманлик ва тажовузкорлик, тежамкорлик эса жамият ќомийсидир деб эълон љилди. Аммо у капитал жамђаришни ишчилар томонидан оддий истеъмол љилиш сифатида ифодалайди, љўшимча љийматниннг киши томонидан ўзлаштиришни ўзгарувчи капиталга айланиш деб тушунди. Индивидуал капитал доимий ва ўзгарувчи љисмларга бўлинади. Аммо у ижтимоий капитални бутунлай ўзгарувчан капитал деб хато ўйлаган, яъни капитални унумли меќнатни таъминлаш учун кетадиган љисмга тенглаштирган. А.Смит шундай фикр юритади. Капиталистнинг тежамкорлиги унумли хизматчиларни таъминлаш учун мўлжалланган фойдани кўпайтиради. Бу эса ўз навбатида хизматчилар сонини оширади, улар ўз меќнати билан яратган товарлар љиймати оширади, ундан сўнг љўшимча меќнат ќаракатга келади, ољибатда йиллик маќсулотга љўшимча љиймат љўшилади.
  А.Смитнинг ижтимоий капитални такрор ишлаб чиљариш назарияси унинг љиймат назариясига асосланган. У ижтимоий маќсулот љийматини таркибий љисмлари тўђрисида хато таълимотни яратди.
  А.Смит фикрича, ялпи ижтимоий маќсулотнинг љиймати ва ќаљи фойда ва рента йиђиндисига тенг, яъни даромадлар суммасидир. Ишлаб чиљариш жараёнида жонли меќнат билан бирга ишлаб чиљариш воситалари ќам љўлланишини тушунган ќолда ишлаб чиљариш воситалари љийматини даромадларга бўлиш мумкин (иш ќаљи, фойда, рента) деб ўйлайди. Шундай љилиб у ялпи ижтимоий маќсулот (с) дан доимий капитал (с) ва чиљариб ташлаган. Љийматдан унинг таркибий љисми бўлган доимий капитални инкор этиш такрор ишлаб чиљариш жараёнини таќлил љилиш имконини йўљља чиљаради. Ќар йили ишлаб чиљарилган маќсулот гўё тўла истеъмол љилинган бўлиб чиљади, ўз ўзидан равшанки бундай шароитда кенгайтирилган такрор ишлаб чиљариш эмас, ќатто оддий такрор ишлаб чиљариш мумкин бўлмай љолади.
  А.Смит такрор ишлаб чиљариш муаммосини ечиш учун йўл љидириб ўз назариясига ялпи ва соф даромад ўртасидаги фарљни киритади. Мазкур мамлакатнинг йиллик барча маќсулоти ялпи даромаад бўлса, соф даромад ялпи даромаднинг шундай бир љисмики, уни шу мамлакат аќолиси ўз капиталини сарфламай истеъмол захирасига (запас) љўйиши мумкин.
  А.Смитнинг хатоси шуки, у йиллик маќсулот љийматини шу йили янгидан ќосил љилинган љиймат билан айнан бир деб ўйлаган. Лекин янгидан ќосил љилинган даромадлар ажралади, у йиллик маќсулот љиймати ишлатилган ишлаб чиљарилган воситалар љиймати, яъни доимий капитални ќам ўз ичига олади. Бу хатолик А.Смитнинг љиймат тўђрисидаги таълимотининг љанчалиги ва чекланганидан келиб чиљади.
  А.Смит меќнатнинг икки томонлама характерини тушунмасдан, абстракт меќнат янги љиймат ќосил љилишини, конкрет меќнат ишлаб чиљариш воситалари љийматини янги яратилган маќсулотга ўтказишини кўрсата олмади. Ижтимоий маќсулот љийматидан доимий капитал љийматини йўљотиб љўйган А.Смит капитал жамђарилиши бутун љўшимча љийматни љўшимча иш ќаљига айланиши билан тенг деган хато хулоса чиљарди. У ўйлардики, капиталистик ишлаб чиљариш ривожи билан ишчи ва уларнинг истеъмолига талаб ќам бир суръатда олади. Чунки даромад ва шахсий истеъмол ишлаб чиљариш билан паралел ўсади (анчагина мамлакатларда шундай бўлмољда).
  А.Смит эркин раљобат даврида Буюк Британиядаги иљтисодий сиёсатни асослашга катта эътибор берди. Унинг бош талаби ишлаб чиљарувчиларга иљтисодий эркинлик таъминлансин, давлат иљтисодий ќаётга аралашмасин. Унинг тартиб љоидалари, эскирган љонунлар, корпорациялар ва савдо монополия имтиёзларига љарши чиљди. Ќодисаларнинг стихияли бориши ва раљобатни ќар љандай чеклаш иљтисодий ривожланишни албатта секинлаштиради. Аммо давлатнинг айрим функцияларни у ижобий баќолади, масалан, мамлакат ички тартибини саљлаш, ташљи ќарбий хавф - ќатардаан асраш ривожнинг зарурий шартлари деб ќисоблади. (Бизнинг давлат фаолияти билан солиштиринг). Давлатнинг молиявий фаолиятига алоќида аќамият берган.
  А.Смит асарининг 5-чи китоби (охирги љисми) давлат бюджети ва давлат љарзига бађишланган. Олим бутун жамият манфаатларига мос келадиган харажатларнигина љўллаб-љувватлади. У "арзон давлат" тезисини илгари сурди.
  Смит буржуа давлатининг солиљ сиёсатининг назарий асосларини яратади. Солиљлар "гражданларнинг кучи ва имконияти"га мос келиши ишга ярољли ќар бир киши бўйича аниљланиши керак, имкони борича солиљ, арзон шаклда ва олиш ваљти тўловчилар манфаатига мос келиши зарур деган ђояларга амал љилган давлатлар ривож топади.
  Саноат буржуазиясининг манфаатларини ќимоя љилган олим Лендлорд (йирик ер эгалари)га берилган солиљ иммунитетига (имтиёз) љарши чиљди. Ер рентаси давлат солиђи љўйиладиган энг љулай объектдир. Смит фойдадан олинадиган солиљ самарасиз деган хулоса чиљарди. Корхона эгаси фойдани саљлаш учун ўз маќсулотига юљори баќо љўйиш билан солиљ ођирлигини истеъмолчи устига юклади. У иш ќаљидан олинадиган солиљ ќам маљсадга лоиљ эмас деб ќисоблади. Бу солиљни ќам корхона эгаси тўлайди, чунки тирикчилик минимумини таъминлаш керак.
  Смит меркантилизмга, шу билан бирга савдодаги протекционизмга, ташљи савдодаги ќар љандай чеклашларга љарши эди. Олимнинг сиёсати феодализм љолдиљларига катта зарба бўлди. А.Смит ночор аќволга тушиб љолган иљтисодиётни ривожлантириш учун љўйидаги уч омилни кўрсатиб берган эди:
  
• 
  Мамлакатда тинчлик-осойишталик бўлиш керак;
  
• 
  Меъёридаги енгил солиљлар тизими;
  
• 
  Давлат иљтисодиёт ишларига ќадеб аралашавермаслиги зарур, љолгани табиий равишда ошаверади.
  Бу љоидалар бизнинг хўжалигимизга ќам бевосита оид фикрлар ќисобланади.