Макроиљтисодий мувозанат назарияси(Дж. Кейнс)

3.2. Адам Смитнинг иљтисодий таълимотлари.
Адам Смит (1723-1790) Шотландияда (Керколди шаќрида) божхона чиновниги оиласида дунёга келди. Глазго ва Оксфорд университетларида таълим олди, у ерда фалсафа, адабиёт, тарих фанлари билан бирга физика ва математикани ќам ўрганди. Адам Смит 1748 йил Эдинбургда оммавий лекциялар ўљий бошлади, 1751 йил Глазго университетининг профессори лавозимига сайланди, кейинчалик ижтимоий фанлар кафедрасини бошљарди. Адам Смит 1759 йил ўљиган лекциялари асосида, яъни этиканинг фалсафий муаммоларига бађишланган ўзининг биринчи "Ахлољий ќиссиёт назарияси" китобини яратди. Аммо у 1764 йил университетдаги ишини ташлаб, бир инглиз аристократик (кибор) оилага тарбиячи бўлиб келди, ўз тарбияланувчиси билан Европа бўйлаб сайёќатга чиљди, Швейцарияда Вольтер, Францияда Дидро, физократлар Кенэ, Тюрго, Д. Алзибер, Гельвеция ва бошља таниљли прогрессив олимлар билан учрашди, уларнинг ишлари билан танишди. Бу учрашувлар олимнинг дунёљарашини шакллантиришига катта таъсир љилди.
У 1765 йил ўз юртига љайтди ва ўзининг бош асари "Халљлар бойлигининг табиати ва сабаблари тўђрисидаги тадљиљот" ни ёзишга киришди. Бу асар 1776 йил мартида чоп этилди. Асарда инсоният томонидан илгари яратилган иљтисодий билимлар мужассамлаштирилди ва умумий назарий принциплар асосида нисбатан батартиб иљтисодий фанлар системасига айлантирилди. Бу асар беш китобдан иборат бўлиб, Смит биринчисида љиймат ва даромад муаммолари тадљиљ этилган, иккинчисида капитал жамђарилиши ва унинг табиати, учинчисида феодализм ва капитализм шаклланиши даврида Европанинг иљтисодий ривожланиши, тўртинчида маркантилизм ва физократларнинг таълимотига муносабати, бешинчисида давлат молия тизими тадљиљ этилган. Бу ажойиб асар Смит тириклиги даврида 5 марта такроран нашр этилди. Бу асардаги хулосалар кенг жамоатчиликни фаљат Англияда эмас, чет элларда ќам љизиљтириб љолди. Россияда бу асар таржимаси биринчи марта 1802 - 1805 йилда чоп этилади, ўсиб келаётган буржуазия учун бу асар айниљса асљотди, феодализм љолдиљларини тугатиш учун љимматли љурол бўлди (ўзбек тилида эса асар чиљмаган).
Адам Смит методологияси. Олим ўз асарлари ва тадљиљотларида баъзи бир одамлар шундай табиат берган хусусиятга эгаки, булар ижтимоий тузумга бођлиљ эмас деган хулосага келади. Ана шундай хуссиятлардан бири - эгоизм бўлиб, кишилар ўз хўжалик фаолиятида унга амал љиладилар. Аммо айрим шахснинг манфаатлари жамият манфаатларига мос тушади деб уљтирди Адам Смит. Ќар бир одам капитални имкон борича љулай (самарали) ишга кийинтиришга уринади, чунки у жамиятни эмас, балки аввало ўзининг шахсий фойдасида љўллайди. Аммо ўз шахсий манфаатини ўйлаган пайтда бу ќолат табиий ёки аниљрођи муљаррар равишда шунга олиб келадики, одам жамият учун кўпрољ наф келтирувчи машђулотни танлайди ва шу иш билан шуђилланади. Шундай љилиб, Адам Смит таърифи бўйича фойда кетидан љувиш ва раљобат бутун жамиятга наф келтирувчи фаолият деб љаралади. Биз узољ йиллар давомида бу фикрга љарши курашиб келдик. Адам Смит капиталистик жамиятни табиий тузум билан бир деб тушунган. Шунинг учун капиталистик муносабатлар абадий, капиталистик хўжалик номаёндаларнинг хусусиятлари кишининг табиий хусусиятлари каби деб изоќлайди (бу фикр љанчалик тўђрилигини тарих кўрсатди). Смит тушунчаси бўйича иљтисодий ќаёт шундай жараёнки у айрим кишиларнинг хоќишига бођлиљ бўлмаган объектив љонунларга бўйсунади. Бу љонунлар табиийдир, инсоннинг табиатидан келиб чиљљан хўжаликнинг "табиий" љонунларини очишга интилган олим капиталистик ишлаб чиљаришни тадбиљ этади.
Адам Смит иљтисодий ќаљиљатга оид фактларни љандай бўлса, бевосита кузатувчига љандай кўринса шундай ўрганиш билан чекланмасдан "табиий баќо", "табиий норма", иш ќаљи ва бошљалар нимага бођлиљ эканлигини аниљлашга уринди. Бунинг учун абстракция ёрдамига таяниб иш юритди. У тасодифий вољеалардан ќоли равишда капиталистик хўжаликнинг айрим хусусиятлари тўђрисида љатор муќим хулосалар чиљарди. Шу билан бирга, бошља вазифа - аниљ иљтисодий ќаётни изоќлашни ќам ўз олдига маљсад љилиб љўйди. Шу маљсадда шундољљина кўриниб турган капиталистик хўжалик вољеаларини изоќлади ва системага солди.
Адам Смит абстракция усулидан фойдаланиб љатор чуљур илмий хулосаларга келди, ќодисаларнинг ички бођланиши масалаларига кириб борди. Шунга параллел равишда у бошља йўлдан ќам борди, капиталистик ќаљиљат тўђрисидаги бевосита кузатиш натижалари умумлаштирилди. Биринчи метод эзотерик, иккинчиси экзотерикдир. И.Г Чернишевский Адам Смит методига аниљ характеристика берди. Иккала усулни бир ваљтда љўллашнинг афзаллиги билан бирга катта камчилиги ќам бор. Олинган натижаларни бевосита солиштириш мумкин эмас. Илмий таќлил асосида олинган хулосалар юзаки умумламалар билан бир љаторда љўйилади. Мазмун ва ќодиса шакллари доим мос келаверганидан бу хулосалар баъзида бир - бирига зид бўлган, аммо Адам Смит бунга охиригача тушуниб етди.