Макроиљтисодий мувозанат назарияси(Дж. Кейнс)

5.6. Хаёлий социалистларнинг иљтисодий
таълимотлари.
Англия ва Францияда буржуа революциялари содир бўлганидан кейин капитализмнинг ривожи янада тезлашиб кетди. Буржуазия хокимиятни љўлга олгач, саноатни феодализм кишанларидан халос љилди. Товар ишлаб чиљариш кескин кўпайди. Фойданинг ортиб бориши ишлаб чиљаришни ривожлантириши учун янада кўпрољ имконият яратди. Жамият олдида кўндаланг бўлиб љолган янги саволларга француз мутафакккири Сен-Симон биринчи бўлиб жавоб беришга уринди.
Анри Клод де Ребруз Сен-Симон (1760-1825) Франция хаёлий социализмининг номаёндасидир. У аристократлар оиласидан келиб чиљљан бўлиб љуйидаги асарлар муаллифидир: "Саноат системаси хаљида", "Инсон ќаљидаги фан очерклари", "Саноат ёки сиёсий, маънавий ва фалсафий мулоќазалар", "Янги христианлик" ва бошљалар.
Сен-Симон иљтисодий тадљиљотларни амалга оширмади, балки асосий эътиборини ижтимоий муаммоларга љаратади. У бутун умидини аљл-идрокка, маърифатга бођлади., инсоннинг аљл идрокини тарихий процесининг тўла хокимиятли рахбари деб, жамиятни яхши тарзда кўриш ђояларини ташвиљот љилишни эса ўз таълимотини амалга оширишнинг бош воситаси деб ќисоблади.
Француз маърифатпарварларидан фарљ љилиб Сен-Симон ишлаб чиљаришдаги инсон фаолияти мулкчилик формалари каби иљтисодий факторларга љарата баќо беради. У "Илк давр", "Љулчилик", "Ўрта асрлар", "Ќозирги давр" ва "Олтин аср"ни алоќида ажратиб ижтимоий иљтисодий формацияларни кўрсатиб ўтди. "Ќозирги давр (XIX асрнинг иккинчи ярми) ўтиш даври деб белгиланиб, бу даврда - деб ёзади Сен-Симон олимлар, тадбиркорлар ва ишчилардан иборат саноатчилар шакланади, улар љирол ќукумати билан биргаликда олий жамиятни барпо этишлари керак, бу эса ўз навбатида "Олтин аср"га кириб келишни таъминлайди". Ўзининг тарихий концепциясидан келиб чиљиб Сен-Симон ќозирги даврни ўргана бориши учун ўтган даврга (ўтмишга) назар солиш кераклигини айтиб "Ќар бир алоќида олинган давр мулоќазаси жуда юзаки, хатто нотўђри хулосалар беради, сўлиб бораётган ўтмиш љолдиљлари туђилиб келаётган келажак билан љориштириб юборилади" деб кўрсатади.
Тарихийлигига љармай, Сен-Симоннинг жамиятнинг ривожланиш концепцияси идеалистик эди, чунки унинг асосий фан тараљљиёти, онг ва ђоялар равнаљи ташкил этарди. Лекин унинг идеалистик тарихий концепциясида айрим материалистик фикрлар ќам йўљ эмас, жумладан, Сен-Симон шарќлар, саноат ва савдонинг ривожланиши, буржазиянинг шаклланишига сабаб бўлганлигини иљтисодий ќолат эса мулкчиликка тобе бўлган, ўзига хос ижтимоий-тарихий формаларни вужудга келтиришни айтиб ўтади. "Ќокимият ва бошљарув формаларини белгиловчи љонун ќам деб ёзади у, миллат фаровонлигини тўлиљ таъминлай оладиган мулкчилик ва ундан фойдаланишни белгиловчи љонундай катта аќмиятга эга эмас" (Ќаљиљатдан ќам ќозирги ваљтда Республикамиз ва љўшни мустаљил республикалар иљтисодий тараљљиётида мулкчилик ва мулкчилик формалари ќаљида љабул љилинган љонунлар аќамияти катталигини эсланг).
Сен-Симон бўлажак адолатли жамият индустриал система деб номланиб, у индустриал жамият йирик саноат ишлаб чиљариш базаси асосида ривожланади, саноат алоќида режа асосида, бошљарув эса ягона индустриал марказ орљали амалга оширилади деб ќисоблаган эди.
Саноат ишлаб чиљариш тараљљиёти ва маќсулотларни таљсимлаш олимлар томонидан олиб борилади. Катта тажрибага эга бўлган саноат капиталистлари бошљарувни ташкил љилиш билан машђул бўладилар, ишчилар эса ишлаб чиљариш режаларини бажариш учун астойидил меќнат љилишлари зарурдир.
Сен-Симон янги ижтимоий ташкилотни вужудга келтиришда, айниљса саноатда анархияга (хокимиятсизликка) йўл љўймасликни ва режа асосидаги марказни бошљарувга катта эътибор беришни таклиф љилади. У давлатнинг одамларни бошљариш љуролидан ишлаб чиљаришни ташкил этиш, фан, санъат тараљљиётини таъминлаш, яъни нарсаларни бошљариш љуролига айлантириш, тартиб осойишталикни назорат љилишни эса жамоатчиликка топшириш керак деган ђояни илгари сурди.
Сен-Симон асрларнининг асосини капитализмни танљид ташкил этади. Сен-Симон таълимотларини ташвиљот љилишда унинг шогирдалари - О.Родриг, Б.Анфотен ва С.Базармалар ката роль ўйнайдилар. Улар " Сен-Симон таълимоти" китобини нашр љилдириб унинг назарий љарашларини бойитдилар. Лекин XIX асрнинг 30 йилларига келиб Сен-Симон мактаби тор доирага айланади ва тарљалиб кетди.
Француз ќаёлий социализмнинг яна бир йирик номаёндаси француз Шарль Фурьедир (1772-1837 й) У Безансон шахрида савдогар оиласида дунёга келиб бутун ќаёти давомида савдо билан шуђилланади. Бўш ваљтларида ўз маълумотларини тўлдириб мустаљил равишда физика, астраномия, фалсафа билан шуђиллади, ижтимоий тадљиљотларни амалга оширди. Ш.Фурье ўзининг "Тўђри ќаракат ва мушарак таљдирлар назарияси", "Савдо љаллоблиги ќаљида", "Янги саноат дунёси ва ижтимоий дунё" номли асарлари ва љатор маљолаларига капиталистик жамиятни кескин танљид љилди ва ижтимоий адолатли жамият барпо этиш дастурларини ишлаб чиљди. Унинг тасвирлашича инсон ўзи яшаётган жамиятнинг барча ярамас иллатларини тозалаши керак, шундай ижтимоий тузим ўрнатиш керакки, бу тузим инсонни камол топишига, эќтиросларини тўлиљ номаён љилишга, эќтиёжларини љондиришга имконият берсин.
Ш.Фурье кишилик жамиятининг тарихий ривожланишни ўрганишга ўзининг катта ќиссасини љўшди. Ўтмишнинг асосий босљичларини таќлил љилишда Ш.Фурьенинг гениаллиги кенг номаён бўлди. У жамият ўз ривожланишида, ёввойилик, патриархарчилик, варварлик ва цивилизиция (маданият)ни кўрсатиб берди. Бундай таљсимот гарчанд ишлаб чиљариш тараљљиёти даражасини ќисобга олган бўлсада, лекин ишлаб чиљариш муносабатларининг характерини ва моддий ишлаб чиљаришда ишлаб чиљариш усулининг турлича эканлигини инкор этди. Шунинг учун варварчиликка: љулдорчилик ва феодализм каби турлича бўлган ижтимоий иљтисодий жамиятлар киритилади. Цивилизация даврини эса Ш.Фурье капитализм вужудга келиши билан бођлайди. Лекин шуни айтиш мумкинки, унинг љарашларига хос хусусият, ќар бир даврнинг асосий фактори сифатида фаљат ишлаб чиљариш даражасидагина эмас, балки инсон эќтирослари ва табиати уйђунлигини ќам алоќида ажратиб кўрсатишдир.
Капитализмни танљид љилиш Ш.Фурье таълимотининг энг кучли жиќатидир. Жамиятнинг янги ижтимоий ташкилоти барпо этилмаса ишлаб чиљариш ривожи меќнат аќлига бахт эмас, балки кулфат келтиради - деди у "Буржуа цивилизицияларининг ўзига хос хусусияти деб ёзади олим, тартибсиз ишлаб чиљаришдан иборат. Бойлик кўпаймољда , аммо ишлаб чиљарувчи инсон ана шу кўпайиб бораётган бойликдан баќраманд бўлаётгани йўљ" Ш.Фурье капиатлизмни ќар томондан танљид љилган бўлсада, бошља ќаёлий социализм номаёндалари сингари у ќам ислоќатлар йўли, ташвиљотларни кенгайтириш билан эксплуатация, адолатсизликка љарши курашиб, "Одил жамият" сари бормољчи бўлди. Келажак жамиятнинг асосий ячейкаси бир неча ишлаб чиљариш ассоциацияларидан иборат жамоадир. Жамоани ќар бир аъзоси меќнат љилиш ќуљуљига эга бўлиб, меќнат зављ бађишлаши, кишиларнинг эќтиёжига айланиши керак. Ш.Фурье ўша пайтда машаљљат деб ќисобланган мехнатнинг љандай љилиб инсон учун ќузур ќаловатга айланиши мумкин деган масалани ўртага љўяди. У буржуа системасини танљид љилиб, меќнат љилиш ќуљуљини биринчи ўринга љўяди, меќнат љилиш ќуљуљидан бошља ќамма ќуљуљларнинг љадри йўљ деб ќисоблайди. Унинг меќнат мусобаљаси тўђрисидаги, меќнатни инсоннинг ђайрат шижоати номаён бўладиган ижодий жараёнга айлантириш ќаљидаги ђоялари ижобий аќамиятга эгадир.
Англия саноат тўнтаришини амалга оширган биринчи мамлакат бўлиб, капитализм у ерда тез ва дадиллик билан ривожланди. Бу хол табиий. Англия ќаёлий социализмнинг ўзига хос хусусиятини белгилаб берди. У хусусий мулкчиликнинг барча кўринишларини белгилаб берди.
Англия ќаёлий социализмининг вужудга келиши ва ривожланиши Роберт Оуэн (1771-1856 й) ќаёти ва ижодий фаолияти билан бођлиљдир. У шимолий Уэльсда ќунарманд оиласида дунёга келган. Мактабни тугатгач, ўзи мустаљил фан шуђилланган, ёшлик йилларидаёљ меќнаткашлиги билан ажралиб турган Р.Оуэн 1800 йилдан бошлаб Нью - Ленарк (Шотландия) даги йигирув корхонасида бошљарувчи бўлган. Ўша йилларда инсониятни љутљаришни маљсад љилган ислоќатчилик ђоялари шаклланади. Бироз кейинрољ (1820 йилдан бошлаб) ќаёлий социализмга хос бўлган фикрлар ва ташвиљотга асосий эътиборини љаратди. Р.Оуэннинг "Жамиятга янгича љараш ёки характерини шакллантириш ќаљидаги тажрибалар", "Янги аќлољий дунё китоби", "Адолат алмашув бозори", "Улуђ миллий ќунар иттифољи" асарларида ўзининг социалистик лойиќаларини баён этган. Француз ќаёлий социалистларидан фарљ љилиб Р.Оуэн лойиќалари ижтимоий дастури анча аниљ ва амалийлиги билан ажралиб туради. У ишчилар меќнатини енгиллаштирадиган ва љариялар меќнатидан тунги иш ваљтидан фойдаланишни ман этган, рађбарлантиришни ташкил этган Англиянинг илк фабрика љонунчилигининг асосчиларидан эди.
Р.Оуэн иљтисодий љарашларининг характерли хусусияти шундан иборатки, у буржуа сиёсий иљтисоди инкор этган француз ќаёлий - социалистларидан фарљ љилиб, ўз назарияларини яратишда Рикардонинг љийматнинг меќнат назариясига таянади. У Рикардодан кейин љийматнинг асосий манбаи деб меќнатни ќисоблади. Хусусий мулк билан бир љаторда меќнат билан капитал ўртасидаги љарама-љаршиликлар сабабчиси пул деб ќисоблади.
Р.Оуэн љийматнинг сунъий ўлчови бўлмиш пулдан воз кечиб, меќнат характерларининг эквивалент ќисобида "ишчи пуллар"ни жорий этишни таклиф этади. У капиталистик ишлаб чиљаришнинг љайтадан тузиб "ишлаб чиљариш уюшмалари"ни ташкил этишга ќаракат љилди. Лекин бу уринишлар беќуда бўлиб чиљди, чунки капиталистлар ўз корхоналарини ихтиёрий сотиб олиш ќаљида ўйламаган бўлсалар, касаба уюшмалари сотиб олишлари учун имкониятлари йўљ эди. Р.Оуэн биринчилар сифатида Т.Мальтуснинг "аќоли нуфуси" љонунига љарши чиљди. У мехнаткашларнинг ођир аќволга тушиб љолишларига аќоли сони ортиб бориши эмас, балки мавжуд маќсулотларни адолатсиз таљсимланиши сабаб бўлмољда деб кўрсатди.
Р.Оуэн ќаёлий социализми ва унинг ислоќатчилик фаолияти љарма-љаршиликлар бўлишига љармай, унинг айрим тажрибалари барбод бўлсада, умуман олганда Р.Оуэн ђоялари ижобий аќамиятга эга бўлиб, Англия ишчилар тараљљиётида катта роль ўйнайди.