Макроиљтисодий мувозанат назарияси(Дж. Кейнс)

6.2. К.Маркснинг "Капитал" асари. Ундаги асосий ђоялар.
К.Маркс капитализм жамиятининг пайдо бўлишини, ривожланишини ва инљирозга дучор бўлишини ўзининг "Капитал" асарида асослаб берган. Бу асар 4 томдан иборатдир. Унинг биринчи томи 1867 йил биринчи марта немис тилида нашр этилган. Иккинчи ва учинчи томлари Маркс вафотидан кейин Энгельс томонидан 1885 ва 1894 йилларда нашрга тайёрланади. Унинг тўртинчи томи СССРда 1954-1961 йилларда босмадан чиљљан.
Капиталнинг биринчи томида асосан капиталистик ишлаб чиљаришни тахлил љилиш билан бошланади ва шунга бађишланган. Иккинчи томда эса капитализмнинг кризиси тахлил љилинади. Учинчи томда ишлаб чиљариш ва муомила жараёни биргаликда олиб љаралади. Тўртинчи том љўшимча љиймат назариясининг вужудга келиш тарихига бађишланган.
К.Маркснинг љўшимча љиймат назарияси фойданинг манбаи сифатида капитализмни тахлил этишда жуда муќимдир.
Љўшимча љиймат аќолида 2 йўл билан вужудга келади. 1. Иш соатини чўзиш (мутлољ) кунига љиймат. 2. Зарурий иш ваљтини љисљартириш (нисбий) ёки мехнат унумдорлигини ошириш.
Маркснинг фикрича, иш куни икки љисмдан иборат бўлиб биринчи зарурий иш ваљтида ишчи ва ишлаб чиљаришга кетган сарф-ќаражатлар тўла љопланади ва љолган ваљтда (љўшимча иш ваљтида) љўшимча љиймат ќосил бўлади, яъни ќаљ тўланмаган иш ваљти капиталист томонидан ўзлаштирилади.
"Капитал" асарида капитализмнинг турђун эмаслиги оќир-ољибатда тизимни љулатишга олиб келади деган хулоса чиљаради. Бу асарда икки муќим фикр билдирилган.
1. Корхоналар хажми инљирозлар туфайли доим ошиб боради. Бу эса иљтисодиётнинг монополлашувига ва љулашига сабаб бўлади. Инљирозлар туфайли банкрот бўлган корхоналар мулки бошља фирмалар томонидан сотиб олинади. Натижада фирмаларнинг йириклашув тенденцияси пайдо бўлади ва бу капитализмнинг ажралмас љисмидир.
2. Омманинг пролетарлашуви натижасида синфий курашнинг кескинлашуви вужудга келади. Инљирозлар туфайли кичик бизнес ва мустаљил ќунармандлар оммавий равишда кўчага ќайдаладилар.
Шундай љилиб жамият таркибида оз сонли капиталист - магнатлар ќамда кўп сонли, мулкидан маќрум бўлган норози "пролетарлашган" оммадан иборат икки синф пайдо бўлади. "Охир-ољибатда бу жараён узлуксиз давом этиши мумкин бўлмай љолади. Капитал монополияси ўзи яратган ишлаб чиљариш усулининг кушандасига айланади" деб ёзган эди Маркс.
У капитализм жамияти бошља янги жамиятга инљилобий йўл билан ўз ўрнини бўшатиб беради деб башорат љилган эди. Бу ќодиса ривожланган мамлакатларда бир ваљтда, бирданига рўй бериши керак эди. Аммо тарих ђилдираги у айтанидек айланмади ва унинг таълимотлари љаттиљ танљидга учради. Ќозирда Маркснинг танљидчилари тўла ишонч билан капитализм вайрон бўлмади, ишчилар синфи љашшољлашмади демољдалар. Шуни айтиш керакки Маркс таълимотлари ўз даври учун аќамиятли бўлган. Чунки капитализм шаклланаётган ва ривожланаётган даврда ишчиларнинг аќволи кескин ёмонлашди, эксплуатация кучайди, инљилобий вазият вужудга келди ва љисман амалда рўй берди.
К.Маркс ва Ф.Энгельснинг асосий хизмати шуки, улар ижтимоий иљтисодий формациялар тўђрисидаги таълимотни, уни ташкил этувчи ташкилий элементларини, капитализмнинг ривожланиш љонунларини, унинг ќаракатланувчи кучлари, ички љарама - љаршилиги, бу формацияларнинг ўткинчи характерини ифодалаб берди. Такрор ишлаб чиљариш ва иљтисодий инљирозлар, ишлаб чиљариш баќоси, меќнатнинг икки ёљлама характери, љўшимча љиймат тўђрисидаги таълимотларни ишлаб чиљдилар. Љиймат эволюциясининг ноёб таќлилини, абсалют рентанинг мохиятини очиб бердилар ва капиталистик эксплуатацияга умумий характеристика беришди.
Социалистик жамият љуриш борасида марксизмнинг асосий ђоялари догматик равишда бузиб љўлланилди. Асосий эътибор синфлар ўртасидаги антогонизмга љарши љаратилди. Капитализмнинг фаљат эксплуататорлик жамияти эканлигига ортиљча урђу берилди. Капитализм эса шароит таљазоси туфайли адоптацияга мойиллигини намойиш этди.
Маркс ва Энгельснинг иљтисодий љарашлари улар ќаётлигидаёљ љаттиљ танљидга учраган эди. Кейинги ваљтларда социалистик ва коммунистик жамият тўђрисидаги ђоялар ќам ўз аќамиятини йўљотиб бормољда.