Макроиљтисодий мувозанат назарияси(Дж. Кейнс)

8-МАВЗУ: СОВЕТ ДАВРИ ИЉТИСОДИЙ ТАЪЛИМОТЛАРИ ШАКЛЛАНИШИНИНГ АСОСИЙ БОСЉИЧЛАРИ


РЕЖА:

1. 
   Социалистик иљтисодиёт љурилиши йўллари тўђрисида таълимот.
   
2. 
   Ўтиш даври концепцияси. Ишлаб чиљаришни умумийлаштириш дастури ва альтернатив иљтисодий таълимотнинг вужудга келиши.
   

8.1.Социалистик иљтисодиёт љурилиши йўллари тўђрисида таълимот.
Тарихда 1917 йилги Октябрь революциясидан сўнг љурилаётган тузимнинг иљтисоди ва илк бор вужудга келган сиёсий иљтисодий таълимотнинг ривожланиши ўзига хос хусусиятга эга, яъни бу давр Совет иљтисодий таълимотлари тарихида марксча-ленинча иљтисодий љарашлар босљичи сифатида белгиланади.
Социализм деб аталган жамиятни љуриш амалиёти жараёнида фаљатгина социализмга хос бўлган иљтисодий љонуниятларнинг љарор топиши ва ривожланиши масаласини ќал этиш - социализм иљтисодий назариясини фан сифатида шакллантириш масалалари В.И.Ленин зиммасига тушди.
Совет хокимиятининг биринчи йиллари В.И.Ленин социализм иљтисодий ривожланишининг амалий принципи ва методларини яратиш устида иш олиб
борди. У капитализмдан социализмга ўтишнинг, социалистик иљтисод асосларини яратишнинг тамойилларини ишлаб чиљди.
Дастлабки йиллардаги тарихий тажриба умумлаштирилиб В.И.Ленин ўз асарларида капитализмдан социализмга ўтиш даврининг зарурлигини алоќида таъкидлаб ўтди. Жамиятнинг шу даврга хос бўлган иљтисодий ва синфий тузилишини ишлаб чиљди. "Пролетар диктатураси даврида иљтисод ва сиёсат", "Озиљ овљат солиђи тўђрисида" ва бошља асарларида В.И.Ленин Россияда ўтиш даврига хос бўлган кўп укладлилик ва бу укладларнинг бир - бири билан узвий алољаси мавжудлигини кўрсатиб берди.
В.И.Ленин бу укладлар ичида учта уклад - социалистик, майда товар ишлаб чиљариш ва капиталистик укладларга эътибор бериб, шу учта уклад социализмга ўтмољчи бўлган барча капиалистик давлатлар учун хос ва умумий эканлигини айтиб ўтган эди.
Ўтиш даврининг иљтисоди ва синфий структурасини таќлил љилиш орљали бу давлатларнинг кейинги йиллар олиб борган иљтисодий сиёсатининг мазмуни ва характерини аниљлаш мумкин. Шу давр иљтисодий сиёсатининг назарий тамойилларини ишлаб чиљиш ленинча иљтисодий љарашларнинг пайдо бўлиши ва ривожланишига олиб келди.
Ленин томонидан жаќон иљтисодий амалиёти учун бутунлай нотаниш бўлган янги социалистик хўжалик юритиш тамойилларини ишлаб чиљиш сиёсий иљтисод фанида хам бутунлай янги муаммоларни ќал этишни назарда тутар эди. 1918 йилнинг бошларидаёљ "Совет хокимиятининг навбатдаги вазифалари", "Коммунизмда болаларга суллик касали" асарларида иљтисодий муаммоларни ќал этишнинг, янги иљтисодий сиёсатнинг асосий контурлари берилган эди. Ленинча социалистик иљтисодиётнинг асосларини яратишда љуйидагилар кўзда тутилган эди:

1. 
   Махсулотни ишлаб чиљарш ва таљсимлаш устидан умумхалљ назорати ва ќисобини ташкил этиш, меќнат унумдорлигини ошириш.
   
2. 
   Социализм љурилиши манфаатини кўзлаб, давлат капитализми сиёсатидан фойдаланиш, чет эл капитализмидан ва мутахассисларидан фойдаланиш.
   
3. 
   Пул-кредит ва молиявий дастаклардан кенг кўламда фойдаланиш, иш ќаљини ишлаб чиљариш натижаси билан бођлаш, илђорларни рађбарлантириш.
   
4. 
   Жаќон билан љишлољ ўртасида натурал солиљ ва тартиблаштирилган давлат товар айрибошлашни ўрнатиш.
   

В.И.Ленин саноатнинг барча тармољларини тўла национализация љилиш тарафдори бўлган. Фаљат банклар, ођир саноат, транспорт, ташљи савдо совет хокимияти љўлига олинди, љолгани хусусий љўлларда эди. Лекин вужудга келган љийинчиликлар (гражданлар уруши, буржуазиянинг љаршилиги) туфайли 1918-1920 йилларда барча саноат тармољлари миллийлаштирилди, ер тўђрисида декрет љабул љилинди. Ерлар деќљонларга жон бошига љараб бўлиб берилди. 1921-1923 йилларда у ўзининг асарларида ва маљолаларида янги иљтисодий сиёсат (НЭП)нинг мохиятини ва тарихий аќамиятини баён љилди. НЭП (ЯИС)нинг энг диљљатга сазовор томони бозор, савдо - сотиљ масалаларининг љўйилиши ва улардан ўтиш даврида кенгрољ ва унумлирољ фойдаланиш эди. Бу билан социалистик саноат ва дехљон хўжалиги иљтисодиёти ўртасида бођланишни мустаќкамлаш кўзланган эди. Янги иљтисодий сиёсатнинг моќиятдан келиб чиљљан ќолда "Озиљ овљат разветкаси" сиёсати ўрнига "Янги озиљ-овљат солиђи" жорий этилди. Бу эса эркин савдо љилиш имконини бузди ва дехљоннинг моддий манфаатдорлиги ошди. НЭП даврида эркин савдо масаласи янгидан кўриб чиљилди. Љишлољ билан саноат ўртасидаги иштирокчиликни амалга ошириш маљсадида матлубот кооперациялари ташкил этила бошланди. Совет даври иљтисодий таълимотларини ўрганишга бађишланган дастлабки илмий маљола ва асарлар 1960 йиллар ўрталарида чиља бошлади. Аслини олганда 1950 йиллардан бошлаб, айрим иљтисодий масалалар, аввало товар хўжалиги, социалистик мехнат характери, айрибошлаш, таљсимот муносабатлари ва бошља иљтисодий категорияларнинг ривожланиши ва таркибига оид илмий изланишлар вужудга келди. Бу эса ўз навбатида 1960 йиллардан бошлаб иљтисодий таълимотлар тарихини ўрганиш бўйича махсус илмий ишларнинг ривожланишига замин яратди. Шу муносабат билан дастлабки, иљтисодий категориялар ќамда љонунларнинг вужудга келиши кейинги йилларда изланишларда иљтисодий тарих фанининг жадал суръатлар билан ривожланишига олиб келди. Фаннинг предмети ва методи аниљланди, унинг илмий туркуми берилди. Масалани бу тарзда љўйилиши, яъни иљтисодий муаммоларни сиёсат билан чамбарчас бођлаб ўрганиш предметни ќаддан ташљари "сиёсий ђоявийлаштирилиши", бир томондан, жаќон иљтисодий таълимотлар тарихидан совет иљтисодий таълимотлар тарихининг ажралиб чиљиши, иккинчи томондан, фандан "ђоявий љурол" сифатида фойдаланиш илмий изланишлар доирасини ниќоятда чегаралаб љўйди, фикрлар хилма-хиллиги инкор этилди. Натижада, марксизм классикларнинг илмий таълимотлари ќаётдан узилиб љолди. Буларнинг барчаси нафаљат бутун бир давлат ижтимоий - иљтисодий ќаётига амалиётига салбий таъсир кўрсатди, балки бошља кўплаб мамлакатларнинг иљтисодий сиёсатини издан чиљиб кетишига сабаб бўлди.