Maktabgacha ta'lim metodikasi kafеdrasi bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi

O‘z jinsini ajratish. Bolada bu yoshga kelib odam tanasiga va o‘z tanasining tuzilishiga qiziqish paydo bo‘ladi. O‘zini qaysi jinsga mansubligini anglash «shaxs»ning tuzilishiga ulanadi. Kattalardan: «Sen o‘g‘il bolasan!» yoki «Sen qiz bolasan!» de­gan so‘zlarni eshitgach, bola bunday tushunchalar uning jinsiy xislatlari bilan bog‘liqligini anglay boshlaydi. Bola o‘z tanasiga va jinsiy organiga nisbatan qiziquvchan bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ulg‘aygani sari begona odamlar oldida yechinishda o‘zlarini noqulay sezadilar. Xijolatlik, uyat hissi tarbiyaviy ta’sir natijasidir.
Ko‘p hollarda hozirgi bolalar qiz va o‘g‘il bola tanasi­ga xos bo‘lgan belgini ancha erta o‘zlashtirmoqda. Bundan tashqari ular kattalarning tanaga bo‘lgan munosabatini ham o‘zlashtirmoqdalar. Aksariyat kattalar kiyimsiz tanaga qarashni taqiqlaydilar, o‘zlari esa bunday tomoshalarni bola oldida ko‘raveradilar. Go‘yoki bola hali hech narsani tushunmaydi deb o‘ylaydilar. Agar ota-ona kiyim almashtirishda boladan xijolat tortsa, bu xislat bolaga ham o‘tadi. Agar ota-ona o‘zini tabiiy tutsa, bola ham yalang‘och tanani ko‘rganda xijolat bo‘lmaydi. Ammo bu holda hammaning o‘z chuqur o‘ylangan yondashuvi bo‘lishi kerak. Jinsiy tarbiya erkin yo‘lga qo‘yilgan ba’zi oilalarda, shifokorlar, rassomlar, hayvonlar hayoti bilan tanish bo‘lgan qishloq bolalarida ba’zan jinsiy organlarni rasmda aks ettirganlarini ko‘rish mumkin. O‘g‘il bolalar hayvonlar va erkaklarni jinsiy organlarini qizlarga qaraganda ko‘proq chizadilar. Bu holatni o‘g‘il bolalar o‘z tanasining jismoniy ko‘rinishiga o‘xshatadilar. Ko‘p maktabgacha yoshdagi bolalar odamlarning jismoniy ko‘rinishidagi farqini nafaqat xayollariga keltiradilar, balki bu farqni kiyimsiz naturaga qaraganda ham ko‘rmaydilar.
Maxsus tajriba o‘tkazilganda har bir boladan kiyimsiz (o‘g‘il va qiz bola) qo‘g‘irchoqning rasmini chizish so‘raldi. Ularni tana tuzilishi o‘g‘il va qiz bolalarning jismoniy tuzilishiga mos kelishi kerak edi. Ba’zi bolalar qo‘g‘irchoqqa qarab chizishga harakat qilishadi, lekin shunda ham ular jinsni farqlovchi xislatlarni shunchaki sezmaydilar. Ularning tasvirlarida o‘g‘il bola qo‘g‘irchoq va qiz bola qo‘g‘irchoq bir-biridan hech farq qilmaydi. Masalan, «Biz yaqinda bir qizni yuzini yasadik va chizdik. Lekin menimcha libosdagi qizni chizgandik. O‘xshamasachi? O‘g‘il va qiz bolalar o‘xshaydilar. Ular jingalak soch bo‘ladilar va ayyorona jilmayadilar. O‘g‘il bola bilan qiz bolaning farqini topish kerakmi? O‘g‘il bolalar ko‘z rangi to‘q, qizlarniki och bo‘ladi. Fe’li har xil bo‘ladi: haqiqiy erkak yig‘lamaydi. Boshqa farqni men ko‘rmayapman». Ba’zi bolalar oilada jinsiy tarbiya haqidagi tushunchadan shunchalar «himoya qilinganlarki», kiyimsiz naturada jins farqiga e’tibor berib, to‘g‘ri chizishni so‘rashganda ham, jins farqini ko‘rmaydilar. Bolalarni boshqa qismi umrida birinchi marta kiyimsiz o‘g‘il bola va qiz bola qo‘g‘irchoqni ko‘rib, darhol uning jismoniy qiyofasidagi farqiga e’tibor qaratadilar. Bunda bir xil bolalar xotirjamlik bilan o‘g‘il va qiz bolalarning tasvirini tushirishga, boshqalari esa, qo‘g‘irchoqni ko‘rinishidan uyalib, ko‘zlarini yashiradilar. E’tirof etish kerak- ki, bolalar ulg‘aygani sari, ular orasida kiyimsiz qo‘g‘irchoqlarni ko‘rganda uyat hissi kuchayadi. Bolalar qiqirlashni, teskari qarashni, qo‘llari bilan ko‘zlarini yopishni boshlaydilar. Odatda bunday bolalar talab qilingan naturani hech ham chizishni xohlamaydilar (V.S. Muxina materiallaridan).
Maktabgacha yoshdagi davrda jinsiy tarbiya. Jinsga mansublik, har bir oilada individual ravishda olib boriladi. Har bir xalqning o‘z mentalitetini hisobga oladigan bo‘lsak, o‘zbeklarda jins tarbiyasiga alohida e’tibor qaratiladi. Bolaga juda yoshligidanoq milliy liboslarga xos kiyinish, ya’ni qiz bola ko‘ylak va lozim (o‘z nomi bilan «lozim») kiyishi, o‘g‘il bolaga xos kiyimlarini kiymaslik, qiliqlarini qilmaslik, orastalik, muloyimlik va boshqa xarakter xislatlari singdirib boriladi. Bola bog‘chadagi davrida o‘g‘il bolalar shortikda, qizlar yubkada yurishlari ko‘pgina bog‘chalarda saqlanib qolgan. Lekin afsuski milliylikka e’tibor bola katta bo‘lgan sari g‘arb tarbiyasi ostida yo‘qolib bormoqda. Bunday munosabat bola oilasida va uning atrofidagilarda bo‘lgan axloq andazalari ta’sirining natijasidir. Katta­lar tomonidan to‘g‘ri, axloqiy va aqlli ko‘rsatmalar bolada jinslar farqiga va aloqasiga sog‘lom munosabatni shakllantiradi. Bola ota-onasiga va tarbiyachiga jinslar farqi haqida, bolalar paydo bo‘lishi yo‘llari va hokazo haqida savollar berishi mum­kin. Ko‘p bolalar o‘zaro bu savollarni muhokama qilishadi.
Bunday savollarga bo‘lgan tabiiy qiziquvchanlik kattalar to monidan to‘g‘ri tushuntirilishi kerak. Shuning uchun bolalar berishi mumkin bo‘lgan savollarga oldindan javob tayyorlash foydalidir. Katta yoshli odam bu muammoga shaxsning axloqiy tarbiyasiga bo‘lgandek jiddiy munosabat bildirishi lozim. U bola bilan suhbatlasha turib, zaruriy odob saqlashi va har bir bolaning yoshini va psixologik xususiyatini inobatga olishi ke­rak. Bolaga haqiqatni uyalmasdan gapirish kerak, lekin bu un­ga kattalar ega bo‘lgan bor ma’lumotlar zaxirasini ochish ke­rak degani emas.
Tarbiyachi ota-onalarning bolalarni jinsiy tarbiyalashga bo‘lgan fikrini bilishi lozim va ular bilan, ayniqsa bu muammoga nisbatan xurofotga ega bo‘lgan ota-onalar bilan ma’rifiy ishlarni olib borishi kerak. Bolaning o‘z tanasini begona ko‘zlardan tabiiy himoya qilish zaruriyatini kattalar hurmat qilishlari va bolaning uyatchanligini iloji boricha asrab qolishlari kerak.
Shaxsda salbiy tuzilmalarning paydo bo‘lishi. Har qanday rivojlanish jarayonida bo‘lganidek axloqiy rivojlanishda ham ziddiyatlar kurashi bo‘lib o‘tadi. Bizning hayotiy tajribamizdan bevosita qanday insoniy qadriyatlar shaxsiy ijobiy yutuqlarni belgilashi, ziddiyatlar kurashi qanday kechishi hamda qanday qilib shaxsda salbiy tuzilmalar paydo bo‘lishini kuzatish imkoniyati chetda qoladi. Salbiy tuzilmalar — xatti harakatning sotsial ko‘rinishi hamda shaxsning muayyan xislatlari — mohiyatiga ko‘ra rivojlanish mahsuli bo‘lib ular maxsus o‘rganishni talab qiladi.
Agar bola tan olinish ehtiyojini his qilmasa boshqa insonlar bilan muloqotda rivojlanishi nomukammal bo‘ladi. Biroq shu ehtiyojni amalga oshirish ham salbiy holatlarga olib kelishi mumkin, masalan, yolg‘on — g‘arazli maqsadda haqiqatni yashirish yoki hasad — boshqa birovning yutug‘idan alamzadalik hissi. Albatta, yolg‘on tan olinishga bo‘lgan ijtimoiy ehtiyoj bi­lan birga yurishi mumkin, ammo bu ehtiyojning zaruriy qismi hisoblanmaydi. Ontogenezda, bolaning ichki holati endigina jamiyat tomonidan berilgan qoliplarga o‘rganayotgan paytda yolg‘on paydo bo‘lishi mumkin. Shaxsda salbiy tuzilmalarning paydo bo‘lish sabablaridan biri ijtimoiy jihatdan yetilmagan, shaxsning tan olinish ehtiyoji hisoblanishi mumkin.
Kundalik hayot doimiy tarzda bolani turli holatlar bilan to‘qnashtiradi hamda ularning har birini axloqiy me’yorlar orqali osonlik bilan hal qiladi, boshqalari esa u tomondan qoidalarni buzish va yolg‘on ishlatilishiga turtki bo‘ladi. Ular obyektiv jihat- dan, ya’ni axloqiy me’yorlarni bolaning impulsiv istaklari bilan mos kelmasligi kabi muammoli vaziyatlardir. Bunday muammoli vaziyatga tushgan bola uni quyidagicha hal qilishi mumkin:

1. 
   qoidani bajarish;
   
2. 
   o‘z ehtiyojini qondirish va shu bilan birga qoidani buzish hamda buni kattalardan yashirmaslik;
   
3. 
   o‘z ehtiyojini qondirish va shu bilan birga qoidani buzishi, lekin jazolanishdan qo‘rqib uni yashirish. Uchinchi tur- dagi harakat yolg‘onning paydo bo‘lishiga olib keladi.