Maktabgacha ta'lim metodikasi kafеdrasi bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi

Mustahkamlovchi va muhokama qilish uchun savollar:
1.Bolalarning psixik taraqqiyotida xayol qanday ahamiyatga ega?
2. Ertaklar asosida bolalar hayolini rivojlantirishga fikringizni bildiring?
3. Ilk yoshdagi bola hayoli bilan bog’cha yoshidagi bolalarning hayolini taqqoslang?
Mustaqil ish topshiriqlari:
1.Bolalarda hayolning rivojlanishi.
Tavsiya etiladigan adabiyotlar :

1. 
   Respublikasi O’zbekiston “Ta'lim to’g’risidagi” Qonuni T.,1992
   
2. 
   “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” T., 1997
   
3. 
   I.A.Karimov “Barkamol avlod orzusi” T., 1996
   
4. 
   «Psixologiya» E. Goziyev. Toshkyent «Oqituvchi» 1994 y.
   
5. 
   «Maktabgacha tarbiya psixologiyasi» M.Voxidov. Toshkyent «O’qituvchi» 1996y.
   
6. 
   «Psixologiya» F.I. Gonobolik. Toshkyent «O’qituvchi» .
   
7. 
   “Bolalar psixologiyasi va uni o’qitish metodikasi”.Z. Nishonova, G. Alimova. Toshkyent “O’zbyekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi. 2006 y.
   

14-Mavzu: BOG‘CHA YOSHIDAGI BOLALAR NUTQINING KOMMUNIKATIV VOSITA SIFATIDAGI RIVOJLANISHI. (2SOAT).

Dars o’quv maqsadi:
Talabalarga bog'cha yoshidagi bolalarda nutqining rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlari to’g’risida bilim, ko’nikma va malakalarni berish.
Tushunchalar va tayanch iboralar:
Nutq, situatsion, nosituativ, so’z, fonetik, fonematik eshitish, egotsentrik nutq.
Asosiy savollar:

1. 
   Nutq - ikkinchi signal sistemasi sifatida.
   
2. 
   Bog’cha yoshidag bolalar nutqining kommunikativ vosita sifatida rivojlanishi.
   
3. 
   Talim jarayonida savodxonlikning rivojlanishi
   

Asosiyo’quvmatеrialiqisqachabayoni. Bog'chayoshidagibolalarnutqiningrivojlanishiularningfaoliyati, muloqotibilanuzviybog"liqdir. Bolajumlalamingmazmunivashaklidagio'zgarishuningmuloqotshakllario'zgarishibilanbog'liqbo'ladi. Ilkbolalikdavrigaxossituativnutqishchanmuloqotshaklidannosituativbilishgayo'naltirilganvanosituativ-shaxsiymuloqotshakligao'tilishibolalarnutqigama'lumbirtalablarniqo'yadi. Butalablarbolanutqiningyangi-yangitomonlarini, turlikommunikativmasalalarnihalqilishiuchunzarurbo'lganxususiyatlarnitarkibtoptiradi. Bog'chayoshidagibolaningnutqisotsialkontaktlarnio'rnatishfunktsiyasinibajaraboshlaydi. Buninguchunesaboladaichkinutqtarkibtopishi, monologikxususiyatkasbetibborishilozimbo'ladi. Bog'chayoshdabolanutqiningrivojlanishidagimuhimxususiyatnutqtafakkurquroligaaylanishidaniborat. Bolaso'z-lug'atboyliginingo'sishida 2 muhimtomon — miqdorvasifattomonlarimavjud.
Lug'atboyliginingmiqdoriyo'sishiD.B. Elkoninningko'rsatishicha, bevositabolaninghayotsharoitlarivatarbiyalanishxususiyatlarigabog'liq. So'nggiyillardauyokibuyoshdagibolalarnutqininglug'attarkibinio'rganishgabag'ishlangantadqiqotlardaawalgitadqiqotlarganisbatanyuqoriroqmiqdoriyko'rsatkichlaraniqlandi. Jumladan, V.Loginaningma'lumotlarigako'ra 3 yoshgakelib, bolalug'atida 1200 taso'zmavjudbo'ladi, 6 yoshlibolaningaktivlug'atiesa 3000-3500 so'znio'zichigaoladi. Vaholanki, 40-60 yiloldino'tkazilgantadqiqotlarda 3 yoshlibolaninglug'ati 400-600 so'zdan, 6 yoshlibolaningaktivlug'atiesa 2500-3000 so'zdaniboratdebko'rsatilganedi.
Situatsion - ishchanmuloqotshaklidagibolalarleksikasi (nutqi) konkretpredmetlivaziyatbilanbog'liq. Buxolatshundako'rinadiki, bolaningnutqidaotso'zturkumigaoidso'zlarko'pbo'ladi. Sifatturkumidagiso'zlaryokiumumanuchramaydi, yokibo’yumlarningfaqattashqixususiyatlari: rangi, o'lchami (barchasifatlarning 96,4%)niifodalaydi. 98% fe'llarfaqatginakonkretpredmetliharakatlarganisbatanishlatiladi.
Bolalarningnosituativ — bilishgayo'naltirilgan (vaziyatga — situasiyagabog'liqbo'lmagan) muloqotidaularkattalardanharxilnarsavahodisalarhaqidaaxborotolishgabog'liqlikdanozodbo'ladi. Asta-sekinatrof-olamdaginarsalarningturlixususiyatlariniaksettiruvchiso'zlarzahirasikengayibboradi. Jumladan, estetikxususiyatlarniifodalovchisifatturkumigaoidso'zlar (11,25%) vaemotsionalxususiyatlarniko'rsatuvchiso'zlar (5%) paydobo'ladi, irodaviyvaintellektualharakatlarnianglatuvchife'lturkumidagiso'zlar (6,24%) vujudgakeladi.
Nosituativ — shaxsiymuloqotda, bolaodamlaro'rtasidagimunosabatlarhaqidaaxborotolishga, o'ziningfikrinikattalarfikribilantaqqoslashgaharakatqilarekan, uningnutqidaumumiygrammatikmurakkablashishro'yberadi. Sifatturkumidagiso'zlarquyidaginisbatdabo'ladi: atributiv (tashqixususiyatlariniifodalovchi) — 69,80%, estetikxususiyatlarniifodalovchisifatlar — 14,65%, axloqiyxususiyatlarniifodalovchisifatlar - 9,3%. Irodaviyvaintellektualharakatlarniifodalovchife'llaranchako'payib, nutqidaishlatilayotganbarchafe'llarning 9,76%nitashqiletadi.
Bolaninglug'atboyliginafaqatmiqdorjihatdan, balkisifatjihatdanhamo'sibboradi. Buasosanbolalarningso'zlarmazmuninio'zlashtirishibilankechadi. Lug'atniegallashjarayonitushunchalarniegallabborishbilanuzviybog'liq. L.S.Vigotskiyyozishicha, "Psixologiktomondanolibqaraganda, so'zlarningmazmunivama'nosi — buumumlashmayokitushunchadano'zganarsaemas. Bizso'zningma'nosinibemaloltafakkurfenomenidebhisoblashgahaqlidirmiz".
Bog'chayoshidagibolalarengawaloko'rgazmaliifodalanganyokiularningfaoliyatlargiajalbetilganpredmetlar, hodisalar, sifatlar, xususiyatlar, munosabatlarningnomlanishinio'zlashtiradi.
Bunibolatafakko’riningko'rgazmali-harakatvako'rgazmali-obrazlixarakterdaekanligibilantushimtirishmumkin. Shutufayliham, bog'chayoshidagibolalarlug'atidaabstrakt (mavhum) tushunchalardeyarliuchramaydi.
Agar 3-7 yoshdagiboladanberilgantopshiriqdanutqiyfaoliyatningelementibo'lmishso'zbilanmuayyanamallarnibajarishtalabetilsa, masalan,gaptarkibidanso'zlarniajratibolishvazifasiberilsa, S.N.Karpovaningtadqiqotiko'rsatishicha, boladaungaaytilgangapbelgilaydiganvaziyatgaorientirolishninganchabarqarormoyilligiko’zatiladi. Berilgangaptarkibidanechtaso'zmavjuddegansavolgabolalargapni "boshdanoyoq" qaytadantakrorlaydi. Masalan, "Koptokyumalabketdi" degangapberilsa, bola (5-9 yoshli) bugapdabittaso'z "Koptokyumalabketdi" deganso'zborliginiaytadi.
S.N.Karpovaningtadqiqotishuniisbotladiki, bog'chayoshidagiboladagaptarkibidanbarchaturdagiso'zlarniajratibolishko'nikmasinishakllantirishmumkin. Buninguchunulargaso'zningmezonlarini, ya'niso'ztovushlariningmajmuasidaniboratliligini, so'zdoimmuayyanmazmungaegaliginianglashilozim (albatta, bolalaryoshigamoskeluvchiusullarbilan) bo'ladi. Shundayqilinganda, yoshidanqat'iynazarbolalardaso'zhaqidaadekvatvaanglangantasawurlarpaydobo'ladi.
Bumaqsaddabolaganutqningtushunarlimezonlarinio'rgatilmasdan, faqatginaastensivta'riflarni, ya'niso'zlarniko'rgazmalinamoyishetishorqalita'riflashniishlatishmumkin. AnashuasosdaG.A.Belyakovabolalardastixiyaliravishdashakllanibqolganso'zhaqidagitasavvur, "so'z" so'ziningma'nosianiqlashtirilibboradi.
Kattabog'chayoshidavridaso'zlarningtuzatilishinistixiyalitarzdao'zlashtirishnatijasidabolalardaso'znitarkibijihatdantahliletishningelementarshakllariyuzagakeladi.
Nutqningfonetik (tovush) sistemasinio'zlashtirishjarayonitovushlarnito'g'ritalaffuzetishvafonematikeshitishningrivqjlanishinio'zichigaoladi.
Nutqningfonetiktarkibinio'zlashtirish 1 yoshningoxirlarigakeh'bboshlanadi. Bog'chayoshdavriningboshigakelib, bolalarasosanonatiliningbarchatovushlariniegallabbo'ladilar. Biroqshundaybog'chayoshidagibolalarhamuchraydiki, ulardaanchakattayoshdahamnutqiynuqson, talaffuzkamchiliklariuchraydi. Buningasosiysababinutqapparatimotorikasiningsekinrivojlanishidir.
TA'IIMJARAYONIDASAVODXONLIKNINGRIVOJLANISHI. Onatilidagitovushlarnio'zlashtirishdanutqningsensorasosi — fonematikeshitishningrivojlanishihalqiluvchiahamiyatgaegabo'ladi. Fonematikeshitishdeganda, nutqtovushlariniidroketish, so'zlartarkibidaularniharxilma'nolibirliklarsifatidabirlashtirishvaajratishtushuniladi.
N.X.Shvachkinbolalarfonematikeshitishinidastlabkirivojlanishbosqichlaridao'rganib, 1-7 yoshdayoqfonematikeshitishshakllanibbo'lishiniisbotladi.
Budavrgakelib, bolaatrofdagikattalarnutqiningtarkibidagibarchafonematikxususiyatlamifarqlaboladi. Shuninguchunatrofdagilarningto'g'rivanoto'g'ritalafiuzinipayqayoladi. Bog'chayoshidagibolanoto'g'ritalaffuzetilganso'zlarniasta-sekinfarqlamayqo'yadi. Boladaso'zlarvatovushlarningfonetikobrazlarishakllanadi. Budavrdabolalarnutqningfonetiktomonigakattadiqqatbilanqaraydi.
L.EJurovaningfikricha, bolalarnitilolamigao'rtabog'chayoshdavrida, ya'nitilxususiyatlariniayniqsa, o'tkirhisetishdavridaolibkirganma'qul. L.EJurovavaN.V.Durovalarningeksperimentaltadqiqotlarishuniko'rsatadiki, 4 yoshlibolalarnafaqatso'ztarkibidagitovushlarniintonatsionajratibolishni, balkijaranglivajarangsizundoshlarnifarqlashni, so'zdagibirinchitovushniaytibberishnio'rganaoladilar. Buesa 5 yoshlibolalardatovushlarnitahliletishko'nikmalaririvojlanishiningmuhimzaruratidir.
Nutqjudaertabolaningvaatrofdagilarningamaliyfaoliyatibilanbog'lanibL.S.Vigotskiyaytganidek, anchaginaertaamaliytafakkurvositasigaaylanadi. Boshqachaqilibaytgandanutqningamaliyfaoliyatibilanaloqadorlikshakllaridanbiribo'lajakharakatlarnirejalashtirish, kechayotganharakatlarganutqningyo'ldoshbo'lishivaharakatnatijalarininutqvositasidata'kidlabqo'yishdanamoyonbo'ladi. Bo’larningbariesaaqliyfaoliyatningshakllanishiuchunjudazarur.
Bog'chagachadavrningoxirikichiqvao'rtabog'chadavrlardanutqbolaningamaliyfaoliyatitarkibigatez-tezkiribturadi.
Bog'chayoshdavrdabolao'ziningharakatlari, ulardaishlatayotganbo’yumlarihaqidahechkimgamurojaatqilmayaytibberadi, kelajakdagiharakatlarinirejalashtiradivanatijalarnianalizqiladi. ("Qo'g'irchoquxlayapti", "Mashinanituzatishsa, uyuradi ", "Odamchayiqilibketdi, hozirmenuniko'taribqo'yaman"). Bundanutqmuloqotuchunxizmatqilmaydi. SundayturdaginutqniJ.Piaje "egotsentriknutq" debatadi. J.Piajeningfikricha, egotsentriknutqbolatafakko’riningegosentrikxarakteri, individualnutqninghalietarlichaijtimoiylashaolmaganliginatijasidir.
BiroqL.S.Vigotskiyshuniisbotladiki, egotsentriknutqJ.Piajeaytganidekijtimoiylashgannutqqaqarama-qarshinutqemas, balkio'ztabiatigako'rauhamijtimoiynutqdir. Uningpaydobo'lishigasababhalibolaningo'zigavao'zgalargayo'naltirilgannutqnio'zarofarqlayolmasligidadir. Egosentriknutqningyuzagakelishikichiqbog'chayoshidagibolalarningkattalarbilanhamkorlikdafaoliyatqilishgamoyilbo'lishlaribilanbog'liq.
Bolaningmustaqilfaoliyatko'rsatishiqanchaliksustbo'lsa, ushbumoyillikyuqoribo'ladi. Egotsentriknutqesakattalarbilanhamkorlikqilishningo'rninibosuvchio'zigaxosnutqiyo'rinbosorvazifasinibajaradi.
Tadqiqotlarningko'rsatishicha, egotsentriknutqfaoliyatnirejalashtirishvazifasinihambajararekan. Bolaoldindano'zfaoliyatiningmaqsad-muddaosiniog'zakiifodalaydi. So'ngrafaoliyatnibajarishdavridaolingannatijalarniog'zakiqaydetadi, og'zakiravishdayangiharakatlarnirejalashtiradi, duchkelganqiyinchiliklarnibartarafetadi.
Bog'chayoshiningoxirigakelib, bolaningmustaqilfaoliyati 2 bosqichdaniboratbo'ladi:
1) og'zakitarzdaqarorqilishvafaoliyatnirejalashtirish;
2) tuzilganrejavaqabo’lqilinganqarorlargamuvofiqfaohyatniamalgaoshirish. Bundaegotsentriknutqasta-sekinyig'ilib, interiorizatsiyalanib (ichkitomongayo'nalib), 5-6 yoshlibolalardaichkinutqqaaylanadi.
Bolafaoliyativamuloqotidagiyangi-yangiehtiyojlarongni
intensivravishdao'zlashtirishgasababbo'ladi. Bolanutqiborganmazmunliroqbo'libboradi. Situativnutq — kichiqbog'chayoshdagibolanutqiningasosiyshakliasta-sekinkontekstnutqqa, axborotberuvchinutqqao'rninibo'shatibberadi. Kontekstnutqbunutqnisuhbatdoshfaqattilvositalariasosida, vaziyat (situatsiya) gatayanmayturibtushunaolishibilanxarakterlanadi.
Nutqningkontekstshaklifikrningto'laligicha, mantiqiyto'g'riketma-ketlikdabayonetilishini, yangigrammatikshakllarningqo'llanilishinitaqozoqiladi. O'ztuzilishigako'rakontekstnutqyozmanutqqayaqinlashadi. Kontekstnutqningmuhimxususiyatiuningixtiyoriyligidir.
Bog'chayoshidagibolalarnisavodxonlikkao'rgatishbo'yichaolibboriladiganishlarD.B.Elkoninishlabchiqqannazariytamoyillargaasoslanadi. Savodxonlikkao'rgatishningbog'chayoshigamo'ljallanganshaklvametodlariD.B.ElkoninmetodiasosidaL.EJurovatomonidanishlabchiqilgan.
Bolalartomonidansavodxonlikniegallashimkoniyatlarivaxususiyatlarinio'rganishgahamdabuninguchunengoptimalyoshdavrinianiqlashgaqaratilganmaxsustadqiqotdaN.S.Voronsova 5-6 yoshlibolalarsavodxonliknio'rganishdatanlovchantipdagiqabo’lqilishxususiyatigaegaekanligini, 6 yoshdanesao'qishgae'tiborlibo'lishinianiqladi. Shundankelibchiqib, N.S.Voronsova 5 yoshnitovushlarnianalizqilishgao'rgatishningengoptimaldavri, 6 yoshniesao'qishgao'rgatishgaengoptimal (engyaxshivaqulay) davrekanliginita'kidladi.
Shundayqilib, bog'chayoshdavriningengmuhimxususiyatlaridanbin 4-5 yoshlargakelib, nutqningrejalashtirishfunksiyasipaydobo'lishidaniborat. Dastlabrejalshtirishog'zakitarzdaamalgaoshirilsa, keyinchalikbog'chayoshiningoxirlaridaichkinutqorqalirejalashtirishboshlanadi.