Maktabgacha va maktab taʼlimi vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tarix fakulteti

3.2. Boshqaruvchanlik qobiliyatini rivojlantirish texnologiyalari

“Case-study” (muammoli vaziyat) shaklidagi mustaqil ta’limning maqsadi aniq, real yoki sun’iy yaratilgan muammoli vaziyatlar bo‘yicha tanqidiy, kreativ, ijodiy fikrlash va eng maqbul variantlarni topish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat.

“Case-study” metodining asosiy vazifalari:
aniq, real yoki sun’iy yaratilgan muammoli vaziyatni tahlil qilish ko‘nikmalarini hosil qilish;
muammo bo‘yicha tanqidiy, kreativ, ijodiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish;
muammoli vaziyatlarni har tomonlama tahliliy o‘rganishga odatlantirish;
muammoli vaziyatlar bo‘yicha maqbul variantlarni mustaqil izlanish ko‘nikmalarini shakllantirish;
muammoli vaziyatlarni yechishda ijodiy, mantiqiy tafakkur va mustaqil izlanish ko‘nikmalarini rivojlantirish.
Kredit –modul tizimiga asoslangan mustaqil ta’limning
“Case-study” (muammoli vaziyat) shakli bo‘yicha professor-o‘qituvchilar uchun ko‘rsatma:
Tayyorgarlik bosqichi.
O‘qituvchi fan miqyosida mavzu yuzasidan aniq, real yoki sun’iy yaratilgan muammoli vaziyatlarni va qo‘shimcha axborot materiallarni tayyorlaydi.
2. Tanishtirish bosqichi.
Ushbu bosqichda talabalarni aniq, real yoki sun’iy yaratilgan muammoli vaziyatlarni muhokamaga jalb etish amalga oshiriladi: vaziyatga kirish; vaziyatni tavsiflash; axborot materialni berish.
3. Asosiy (tahliliy) bosqich.
Talabalarni kichik guruhlarga (har birida 4-5 kishidan) ajratish.
Guruhlarning ishini tashkil etish: guruh a’zolari tomonidan aniq, real yoki sun’iy yaratilgan muammoli vaziyatlarni muhokamaga jalb etish materiallarni qisqacha bayon etish va ularni muhokama qilish, muammoli onlarni aniqlash, ma’ruzachilarni belgilash.
4. Yakuniy bosqich.
Tahliliy ishlarning natijalarini yakuniy taqdimot etish (talabalar bir muammoning bir necha yechim variantlarini bilib olishlari mumkin).
5.Baholash bosqichi.
O‘qituvchi tomonidan talabalarni baholash.
Talabalar uchun ko‘rsatma
Fan miqyosida mavzu yuzasidan aniq, real yoki sun’iy yaratilgan muammoli vaziyatlar yechimini tahlil qila olish;
Keysga tegishli asosiy savollarni ajratish va baholash.
Taklif etilgan aniq, real yoki sun’iy yaratilgan muammoli vaziyatlarni ma’lumotlarni tizimlashtirish.
Aniq, real yoki sun’iy yaratilgan muammoli vaziyatlar bir necha yechim variantlarini aniqlash.
O‘zini fikrini aniq ifodalay olishva yechimini asoslash.
uammoli vaziyatlarni yechimini taqdimot qilish.
“Case” lardan foydalanish uchun ko‘rsatma:
Namuna
1-keys topshirig‘i Olmazor tumani 15- maktab rahbari ustidan Akbarova sudga da’vo arizasi bilan murojaat qilgan.
Maktab rahbari Akbarovani ishga jalb qilgan va kotiba bo‘lib ishlashga og‘zaki ruxsat bergan. Ikki oy o‘tgandan so‘ng bu lavozimga boshqa shaxsni ishga qabul qilgan, Akbarovaga javobini berib yuborgan.
Akbarova sudda ikki oy uchun ish haqini undirib berishni da’vo qilgan. Maktab rahbari Akbarovani ishga qabul qilish rasmiylashtirilmaganligini sudga vaj keltirgan.
– Mehnat nizosi mavjudmi?
– Vaziyatli masalani hal eting.
JAVOB:
– Mehnat nizosi mavjudmi?
Mavjud. Munosabat O‘zbekiston Respublika Mehnat kodeksi bilan tartibga solinadi.
– Vaziyatli masalani hal eting.
Mehnat kodeksining 82-moddasiga ko‘ra, Ishga qabul qilish ish beruvchining buyrug‘i bilan rasmiylashtiriladi. Buyruq chiqarish uchun xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasi asos bo‘ladi.
Ishga qabul qilish huquqiga ega bo‘lgan mansabdor shaxs tomonidan yoki uning ijozati bilan xodimga haqiqatda ishlashga ruxsat etilgan bo‘lsa, ishga qabul qilish tegishli ravishda rasmiylashtirilgan yoki rasmiylashtirilmaganligidan qat’i nazar, ish boshlangan kundan e’tiboran mehnat shartnomasi tuzilgan deb hisoblanadi.
Ushbu Kodeksning 76-moddasiga binoan ish beruvchi tomonidan taklif qilingan shaxslarni ishga qabul qilmaslik, ishga qabul qilishni g‘ayriqonuniy ravishda rad etish deb hisoblanadi.
Shunga ko‘ra, Akbarovaning talabi asosli bo‘lib, sud tomonidan ushbu talab qanoatlantirilishi lozim.
2-keys topshirig‘i: Xodim M. ishdan bo‘shash haqidagi bergan arizasini 2 xafta davomida qaytarib olgan. Ammo ish beruvchi arizasiga qo‘l qo‘yganligini aytdi. Xodim M. uni ishga qayta tiklash bo‘yicha sudga ariza bilan murojaat etgan.
- holat qanday baholanadi
- qonuniy yechimini bering
- xodim bergan arizani qaytarib olishga haqlimi?
JAVOB: Munosabat O‘zbekiston Respublika Mehnat kodeksi bilan tartibga solinadi.
Mehnat kodeksining 99-moddasiga ko‘ra, Xodim nomuayyan muddatga tuzilgan mehnat shartnomasini ham, muddati tugagunga qadar muddatli mehnat shartnomasini ham, ikki hafta oldin ish beruvchini yozma ravishda ogohlantirib, bekor qilishga haqlidir. Ogohlantirish muddati tugagandan so‘ng xodim ishni to‘xtatishga haqli, ish beruvchi esa, xodimga mehnat daftarchasini berishi va u bilan hisob-kitob qilishi shart.
Xodim bilan ish beruvchi o‘rtasidagi kelishuvga binoan mehnat shartnomasi ogohlantirish muddati tugamasdan oldin ham bekor qilinishi mumkin.
Ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan yoki taraflar kelishuvi bo‘yicha belgilangan ogohlantirish muddati davomida xodim bergan arizani qaytarib olishga haqlidir.
Shunga ko‘ra, xodimning talabi asosli bo‘lib, sud tomonidan ushbu talab qanoatlantirilishi lozim.
3-keys topshirig‘i: Ishga yangi olingan xodimingiz 2 oy davomida ish unumdorligi sizni qoniqtirmadi, uni siz dastlabki sinov muddatidan o‘ta olmadi deya bo‘shatib yubordingiz. Harakatlaringiz qonuniymi?
JAVOB: Munosabat O‘zbekiston Respublika Mehnat kodeksi bilan tartibga solinadi.
Mehnat kodeksining 87-moddasiga ko‘ra, Dastlabki sinov muddati tugagunga qadar har bir taraf ikkinchi tarafni uch kun oldin yozma ravishda ogohlantirib, mehnat shartnomasini bekor qilishga haqlidir. Bunday holda ish beruvchi mehnat shartnomasini sinov natijasi qoniqarsiz bo‘lgandagina bekor qilishi mumkin.
Harakat qonuniy.
4-keys topshirig‘i: Ish beruvchi unga ishga kelgan ayolni ma’lumotiga ko‘ra ishga qabul qilgan, 3 oy o‘tib bu ayol dekretga ariza yozgan. Jahli chiqqan ish beruvchi uni ishdan bo‘shashga majburlagan.
- qonuniy hal qiling
- xodim keyingi harakatlarini izohlab bering
JAVOB: Munosabat O‘zbekiston Respublika Mehnat kodeksi bilan tartibga solinadi.
Mehnat kodeksining 143-moddasiga ko‘ra, yillik asosiy ta’til birinchi ish yili uchun olti oy ishlangandan keyin beriladi.
Ish yili mehnat shartnomasiga binoan ish boshlangan kundan e’tiboran hisoblanadi.
Ayollarga — homiladorlik va tug‘ish ta’tili oldidan yoki undan keyin, ularning xohishi bo‘yicha olti oy o‘tmasdan oldin beriladi.
Ushbu Kodeksning 237-moddasiga binoan, homilador ayollar va uch yoshga to‘lmagan bolasi bor ayollar bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga yo‘l qo‘yilmaydi, korxonaning butunlay tugatilish hollari bundan mustasno, bunday hollarda mehnat shartnomasi ularni albatta ishga joylashtirish sharti bilan bekor qilinadi. Mazkur ayollarni ishga joylashtirishni mahalliy mehnat organi ularni ishga joylashtirish davrida qonun hujjatlarida belgilangan tegishli ijtimoiy to‘lovlar bilan ta’minlagan holda amalga oshiradi.
Ushbu holatda ish beruvchining harakatlari noqonuniy. Xodim mehnat nizosini hal qilish uchun sudga murojaat etishga haqlidir.


XULOSA

Yurtimizning kelajagi, uning ertangi takdiri, ozod va obod jamiyat qurilishiga erishishimiz xam ma’lum ma’noda ta’lim mazmunini modernizatsiyalashga bog’liq. «Chunki ta’lim-tarbiya- ong maxsuli, lekin ayni vaktda ong darajasi va uning rivojini xam belgilaydigan omildir. Binobarin, ta’lim-tarbiya tizimini o’zgartirmasdan turib ongni o’zgartirib bo’lmaydi. Ongni, tafakkurni o’zgartirmasdan turib esa biz ko’zlagan oliy maqsad- ozod va obod jamiyat barpo etib bo’lmaydi

Hozirgi vaqtda mamlakatning makroiqtisodiy o'sishi va farovonligi ijtimoiy ishlab chiqarishning asosiy tarmoqlarining rivojlanish darajasiga bog'liqligi, ular orasida ta'lim nihoyatda muhim o'rin tutishi aniq tushuniladi. Har qanday davlatda ta’lim tizimni shakllantiruvchi omil bo‘lib, sifatli ta’lim ijtimoiy taraqqiyot va barqaror iqtisodiy o‘sishning asosidir. Ko‘p tuzilmali ta’lim tizimining shakllanishi va ta’lim xizmatlari bozorining shakllanishi mamlakatimiz oliy ta’lim muassasalari oldiga ham nazariy, ham tashkiliy-uslubiy ahamiyatga ega bo‘lgan bir qator muammolarni keltirib chiqardi, bu esa an’anaviy yondashuvlarni qayta ko‘rib chiqish zaruriyatini keltirib chiqardi. zamonaviy bozor talablarini hisobga olgan holda ta’lim jarayonini boshqarish.
Butun dunyoda milliy ta’lim tizimlarida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Ushbu o'zgarishlar fonida ta'limni boshqarish jarayonining etakchi tendentsiyalaridan biri uning tafakkur va ijodkor shaxsga yo'naltirilganligidir. Mahalliy olimlar va amaliyotchilar, qoida tariqasida, ta'lim tizimidagi boshqaruvning ta'limning konservatizmi, ta'lim inqirozi, ta'limni modernizatsiya qilish, ta'limni axborotlashtirish, ta'lim sifati, ta'limni rivojlantirish kabi muhim, ammo ko'p qirrali jihatlariga e'tibor berishadi. ta'lim tizimining samaradorligi, jahon ta'lim tizimiga integratsiyalashuv jarayonlari, umuman olganda, ushbu sohada menejmentning yangi kontseptsiyasini shakllantirishga yangi yondashuvlarni ishlab chiqish zarurligini oldindan belgilab beradi. Biroq, hatto zamonaviy ta'lim tizimida strategik menejment kontseptsiyasining kontseptual apparati ham hali boshlang'ich bosqichida. Rossiya ta'lim tizimi ishlab chiqilgan strategiyaning yo'qligi uning keyingi to'liq rivojlanishiga to'sqinlik qiladigan islohotlar va modernizatsiya bosqichiga kirdi. Shu bois ta’lim sohasida strategik menejment sohasida konsepsiya va yondashuvlarni kontseptuallashtirish masalalari katta ilmiy va amaliy qiziqish uyg‘otadi. Ta’lim tizimidagi strategik menejmentning xususiyatlarini ochib berish, eng avvalo, op- "Strategiya" atamasi ikkita yunoncha so'zdan iborat: "stratos" - armiya va "ago" - men boshqaraman. Harbiy fanda strategiya deganda qo'shinlar harakatini to'g'ri hisoblash va tashkil etish qobiliyati tushuniladi. Iqtisodiy ma'lumotnoma adabiyotlarida strategiya etakchilik san'ati, rivojlanishning ushbu bosqichida hukmron bo'lgan haqiqatga asoslangan ushbu ishni bajarishning umumiy rejasi sifatida qaraladi; rivojlanish maqsadlariga erishishga qaratilgan va tashqi muhit sharoitlarini, shuningdek, noaniqlik, tasodif va xavf kabi omillarni hisobga olgan holda mablag'lar va resurslardan foydalanish usuli sifatida. Strategiya - umumiy maqsadga erishishning asosiy vositasi; rivojlanish yo'nalishlari bo'yicha qarorlar qabul qilish jarayonining ajralmas qismi; tizimni eski (mavjud) holatdan yangi (maqsadli) holatga o'tkazish, uning maqsadi (missiyasi) samarali bajarilishini ta'minlaydigan sozlash, qaror qabul qilish qoidalari va usullari to'plami. Bozor, innovatsion, raqobatbardosh, marketing strategiyalarini taqsimlang. Strategiyaning asosiy xususiyati noqulay sharoitlarga vaqtinchalik, joriy moslashish emas, balki tashqi muhitga doimiy va faol munosabatdir. Strategiya ijtimoiy munosabatlarni ifodalaydi

1^ Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шаҳри. –Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” давлат илмий нашриёти. 2004. 41-42-б.