Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi

Nazorat uchun savollar
1. 
Yugurish qanday tipdagi harakat?
2. 
Yugurish bola necha yoshga yetganda shakllanadi?
3. 
Bolalar necha yoshdan boshlab yugurish texnikasini 
egallab olishadi?
4-§. Sakrash mashqlarining turlari va ularni o‘tkazish 
metodlari
Sakrash asiklik tipdagi harakatdir. Unda sikllar takrori 
yo‘q va sakrashning butun jarayoni bir tugal harakatdan iborat. 
Sakrashlarning organizmga fiziologik ta’siri juda katta, shu- 
ning uchun bolalar bilan mashq o‘tkazayotganda to‘g‘ri belgi- 

---

88
langan me’yorga rioya qilish, tayyorgarlik mashqlarini qo‘llash 
va barcha bolalarni diqqat bilan kuzatib borish zarur. Sakrashlar 
shug‘ullanayotgan bolalarning butun organizmiga ijobiy ta’sir 
ko‘rsatadi. Bu mashqlarni bajarish vaqtida qon aylanish va nafas 
olish kuchayadi, oyoq, qorin va butun gavda muskullari rivojla- 
nadi, oyoq to‘qimlari va tomirlari mustahkamlanadi. Bolalarda 
sakrash qobiliyatini o‘stirishda ularni harakatchan, chaqqon va 
epchil qilib o‘stirishda sakrash mashqlari katta ahamiyatga ega. 
Ertalabki gimnastika va jismoniy mashg‘ulotlarga kiritilgan 
har xil sakrash turlari bu mashqlarning fiziologik ta’sirini 
kuchaytiradi.
Sakrashning har xil turlari mavjud
1. 
Turgan joyida sakrash.
2. 
Yurib turib sakrash.
3. 
Turgan joydan oldinga sakrash.
4. 
Yugurib kelib uzunlikka va balandlikka sakrash.
5. 
Tepadan pastga qarab yoki chuqurlikka sakrash va bosh- 
qalar.
Sakrash turlaridan biri hisoblangan arqoncha bilan o‘ynab 
sakrash keng tarqalgan.
Sakrash to‘rt bosqichdan iborat
1. 
Tayyorlov bosqichi – dastlabki holatda turish yoki yu- 
gurib kelish.
2. 
Asosiy bosqich – depsinish.
3. 
Parvoz etish.
4. 
Oxirgi bosqich – yerga tushish.
Turgan joydan sakrashdagi tayyorgarlik bosqichi 
quyidagicha bo‘ladi: cho‘qqayib, gavda umumiy og‘irlik 
markazi pasaytiriladi, qo‘llar juda kuchli siltash maqsadida 
orqaga uzatiladi, oyoq muskullari keyingi bosqichda yaxshi 
qisqarishi uchun cho‘ziladi.
Yugurib kelib sakrashda – tezlanuvchan yugurish, bir oyoq 
bilan tiralib itarilish metodi qo‘llaniladi.
Asosiy bosqich itarilish va parvozdir. Itarilish parvozning 
dastlabki tezligi va to‘g‘ri yo‘nalishini ta’minlaydigan yozuvchi 
muskullarning kuchli qisqarishi bilan bog‘liqdir; parvoz 

---

89
ko‘tarilish va yerga tushishga tayyorlanishda gavdaga kerakli 
holat baxsh etadi.
Yakunlovchi bosqich – yerga tushish parvozning 
keskin chayqalmasdan va zarbsiz tugallanishidadir. Bunda 
muvozanatni saqlash uchun barcha harakatlar koordinatsiyasi 
zarur.
Turgan joyidan (100 sm dan kam emas) va yugurib kelib 
(180–190 sm dan kam emas), uzunlikka sakrashda ikkala 
oyoqda, oyoq uchidan butun kaftga o‘tib yerga tushiladi.
Turgan joyidan (ip, uncha katta bo‘lmagan kubik ustidan) 
va yugurib kelib (50 sm dan kam bo‘lmagan) balandlikka 
sakrashda avval oyoq uchida qo‘nilib so‘ng oyoq kafti to‘liq 
bosiladi, bu oyoq kaftining amortizatsiya rolini o‘ynashiga 
imkon beradi.
Chuqurlikka sakrashda (sakrab tushishda) avval oyoq 
uchida tushiladi, so‘ng oyoq to‘la bosiladi.
Yarim bukilgan oyoqlarda yumshoq tushish itarilish kuchi 
harakatini bo‘g‘indan bo‘g‘inga asta-sekin o‘tishini ta’minlaydi, 
ichki organlar va bosh miyani chayqalishdan, shuningdek, oyoq 
tagini qotib qolishdan saqlaydi. Tizimli mashqlar jarayonida 
bo- lalarda asta-sekin zarur harakat koordinatsiyasi shakllana 
boradi. Bunda propritseptiv sezish, vestibular apparat, ko‘rish 
bilan bog‘liq shartli reflektorli harakat reaksiyalari muhim rol 
o‘ynaydi. Sakrashlar bosh miya po‘stlog‘i rivojlanganligining 
muayyan darajasini oyoq va qo‘l suyaklarining mustahkamligini, 
qayishqoqligi va ko‘z mo‘ljalini talab qiladi. Ko‘rsatib o‘tilgan 
barcha sifatlarning rivojlanishi mashqlar jarayonida kechadi:
ular miya po‘stlog‘ining harakat markazlarini chiniqtiradi, 
ular funksiyasini va shu asnoda harakatlarni idora qilish 
qobiliyatini yaxshilaydi.
Sakrash ko‘nikmasining rivojlanishi u to‘la shakllanmas- 
dan oldin boshlanadi: bolalar bir yoshda kattalar ko‘magida ikki 
oyoqda yerdan ajralmasdan ritmik tarzda cho‘qqaya boshlaydi- 
lar, so‘ngra ritmik sakray boshlaydilar. 2 yoshga yetganda 
bolalar turgan joylarida mustaqil cho‘qqayib o‘tirish, prujinasi- 
mon harakatlar qilish, yerdan oyog‘ini biroz uzib yengil sakrash 

---

90
malakalarini egallaydi. Bolalar chuqurlikka sakrash (sakrab tu 
shish) va turgan joyidan uzunlikka sakrash (polda yotgan ikki 
ip yoki ikki chiziq osha sakrash) ni balandlikka sakrashdan 
ko‘ra osonroq bajaradilar.
3 yoshgacha bo‘lgan bolalar kamdan kam to‘g‘ri sakraydi- 
lar. Buning uchun ularda hali zarur koordinatsiya, muvozanat- 
ni saqlash, tayanch-harakat apparatlarining tayyorgarligi (suy 
ak-muskul tizimi va paylar yaxshi rivojlanmagan, tovon gum- 
bazi to‘la shakllanmagan bo‘ladi) bo‘lmaydi va shuning uchun 
prujinasimon xususiyatlar yetishmaydi.
Tizimli mashg‘ulotlar natijasida 2,5 yoshli bolalarning uch- 
dan bir qismi turgan joyida oyoq uchida birmuncha aniq sakray 
oladigan va 20 sm balandlikdan sakrab tusha oladigan bo‘ladi. 
3 yoshga yetganda bu malakani bolalarning 90 % egallaydi, 
biroq balandlikdan sakrashganda ularning barchasi oyoq kaftini 
to‘la bosib tushadilar.
3 
yoshga qadam qo‘ygan bolalar joyida turib uzunlikka 
sakrash malakasini egallay olmaydilar. Agar bu harakatga 
maxsus o‘rgatilsa, bolalar uni juda tez o‘zlashtiradilar. 2,5 
yoshda bolalar turgan joyidan 10 sm dan 25 sm gacha, 3 yoshda 
esa 25–40 sm uzunlikka sakraydilar.
Sakrashga o‘rganishda asosiy e’tibor yerga yumshoq tu- 
shishga qaratiladi. Bolalarni kelajakda sakrash texnikasini egal 
lashga tayyorlaydigan oddiy mashqlar asta-sekin joriy qilina 
boshlanadi (dastlabki holatlarda oyoqlarni parallel qo‘yish, 
oyoqni tizzadan bukish, “prujinasimon”, qo‘llarning erkin 
harakati). Sakrash masofasi ham uzayadi (70 sm dan kam 
bo‘lmaydi).
Keyinchalik bolalar olti yoshga qadam qo‘yganlarida turgan 
joyidan va yugurib kelib uzunlikka (100 sm dan kam emas) 
va balandlikka (30–40 sm) sakrash texnikasi elementlarini 
o‘zlashtirib oladilar, qo‘l va oyoqlarini birmuncha muvofiq 
harakatlantiradilar. Biroq itarilish vaziyati yetarli darajada 
faol va keskin bo‘lmaydi. Sakrashga o‘rganishda yugurib 
kelishga (u qadamlarning tezlashishi bilan toq sanoqda: 3–5–
7–9 da tugaydi), o‘z vaqtida va kuch bilan itarilishga, turgan 

---

91
joyidan balandlikka sakrashdagi kabi yumshoq tushishga 
e’tibor beriladi. Uzun, qisqa va aylanadigan arg‘amchilar bilan 
bajariladigan mashqlar kiritiladi.
Yetti yoshga qadam qo‘ygan bolalar xilma-xil sakrash 
texnikasini yetarli darajada egallagan bo‘ladilar. Ularda qo‘l 
va oyoqlar harakatining yengilligi, ritmliligi, muvofiqligi 
birmuncha kuchli itarilish, parvoz uzoqligining ortishi, yerga 
tushishining yumshoqligi kuzatiladi.
Sakrashni takomillashtirish uchun qisqa, uzun va aylan- 
tiriladigan arg‘amchilar bilan bajariladigan mashqlar, bir oyoqda 
navbati bilan sakrashlar, oyoqlarni to‘g‘ri va chalishtirilgan 
holda yengil sakrashlar, polga qator qilib predmetlardan sakrab 
o‘tish mashqlari; burilib va qo‘llarni turlicha harakatlantirib 
bajariladigan sakrashlar; oldinga, orqaga yon tomonlarga siljib 
sakrash va boshqalar tavsiya etiladi.
Arg‘amchi bilan sakrash mashqlarini bajarish vaqtida 
bolalarda harakatlarni moslashtirish qobiliyati takomillashadi, 
chunki arg‘amchi bilan sakrash vaqtida qo‘l va oyoq harakatlarini 
aniq muvofiqlashtirib borish, bir maromda sakrash, aylanib 
turgan arg‘amchining yo‘nalishi hamda tezligi, sur’atiga 
muvofiq ravishda harakat qilish talab qilinadi. Arg‘amchi bilan 
sakrash mashqlari xilma-xil bo‘lib hayajon bilan bajariladi. 
Arg‘amchida sakrashni oldinga qarab sakrashdan boshlab 
o‘rgatiladi. Sakrashni turgan joyda, oldinga qarab yurish va 
yugurishdan keyin esa orqaga qarab sakrash, yonga qarab 
sakrash, diagonal yo‘nalishda sakrashlar. Arg‘amchi bilan 
sakrashlar bayramlarda bolalarni gimnastik chiqishlari vaqtida 
bunday mashqlardan keng foydalaniladi.