Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi

4-§. Kichik va o‘rta guruh bolalariga 
umumrivojlantiruvchi mashqlarni o‘rgatish
Mazkur yoshdagi bolalar bilan umumiy rivojlantiruvchi 
mashqlarini o‘tkazish vaqtida aniq topshiriqlar va taqlidiy hara- 
katlar mayda buyum va o‘yinchoqlardan foydalanish katta aha- 
miyatga ega bo‘ladi. Kichik guruhlar bilan o‘tkazilgan mash- 
g‘ulotlardan foydalanadigan buyumlar soni shug‘ullanayotgan 
bolalarning soniga barobar bo‘lishi kerak, aks holda, biror 
bolaga bayroqcha yoki koptokcha yetmay qolsa, bola qattiq 
xafa bo‘ladi va mashg‘ulotga qiziqmay qo‘yadi, yoki jahli 
chiqib predmetni o‘rtog‘ini qo‘lidan tortib olishga urinadi.
Predmetlar bilan bajariladigan mashqlarning eng soddasi 
bayroqchalar yordamida bajariladigan mashqlardir. Xilma-
xil va rang-barang bayroqchalar bilan bajariladigan mashqlar 
bolalarni o‘ziga jalb qiladi va ularga quvonch bag‘ishlaydi. 
Kichkintoylar bilan mashq o‘tkazish uchun sariq, yashil va ko‘k 
singari asosiy rangdagi bayroqchalardan foydalanish tavsiya 
etiladi.
Bolalar umumrivojlantiruvchi mashqlarni bayroqchalardan 
tashqari shiqildoqlar, kichkina chambaraklar, kubiklar, o‘yin- 
choqlar, tayoqchalar bilan ham bajaradilar.
Bu yoshdagi bolalarning o‘rtacha hajmdagi (18–20 sm) kop- 
tok bilan harakat qilishlari qulay bo‘ladi. Koptok bilan bajarila- 
digan mashg‘ulotlarning boshlanish qismida o‘tkazilgan bo‘lsa, 
u holda bu mashqlardan keyin koptokni irg‘itish, ilib olish, 
yumalatish, nishonga tushurish mashqini tashkil etish qulay 
bo‘ladi va hokazo. Bunday hollarda mashg‘ulotning yakuniy 
qismida koptok bilan bajariladigan harakatli o‘yin o‘tkazish 
maqsadga muvofiqdir. Bir mashg‘ulotda birnecha mashqni 
qo‘shib o‘tkazilishi bolalar harakatini boyitadi, mashg‘ulotni 
o‘tkazish va tashkil etishni yengillashtiradi, uning zichligini 
oshiradi.
Bu yosh guruhda qo‘l, oyoq, gavda muskullarini mus- 
tahkamlovchi, buyumsiz bajariladigan mashqlar hajmi biroz 
ko‘paytiriladi.

---

114
Umumrivojlantiruvchi mashqlarni bajarganda bolalar erkin 
va chuqur nafas olishlari, mashq harakatlarini to‘g‘ri nafas ol- 
ish bilan qo‘shib olib borishlari kerak. Tarbiyachi bolalarga qay 
vaqtda nafas olib, qachon nafas chiqarish qulay ekanligini aytib 
turadi. Masalan, oldinga engashish va undan keyin rostla- nish 
harakati bo‘lsa, u holda nafas chiqarish engashish vaqtida, nafas 
olish esa rostlanish, ya’ni bolaning ko‘krak qafasi ken- gaygan 
vaqtida amalga oshirilgani maqsadga muvofiqdir. Bolalarga 
qachon to‘g‘ri nafas olib, qachon to‘g‘ri nafas chiqarish 
kerakligini yana bir marta mashg‘ulot jarayonida aniqlab olish 
uchun bolalarga ayrim tovushlarni va tovush turkumini talaffuz 
qilishni yoki “uf”, “uh”, “pastga” singari so‘zlarni aytish taklif 
qilinishi mumkin.
Mashg‘ulotlarda ko‘pincha umumiy rivojlanish xususiyatiga 
ega bo‘lgan mashqlar o‘tkaziladi. Bu mashqlarning har biri 4-6 
martadan takrorlanadi.
O‘rta guruhda 5-6 umumrivojlantiruvchi xususiyatga ega 
mashqlar tanlanadi, ularning har biri 4-6 martadan takrorlanadi.
O‘rta guruhda inventarsiz bajariladigan umumrivoj-
lantiruvchi mashqlar hajmi ortib boradi. Lekin, baribir bu 
mashqlarning kattagina qismi inventarlar bilan bajariladigan 
harakatlarga asoslangan bo‘ladi. Ilgari, sanab o‘tilgan 
jihozlardan tashqari, bunday mashqlarni bajarishda ko‘pgina 
kichkina koptoklar, arqonchalar, tayoqchalar, chambaraklar va 
ichi to‘ldirilgan to‘plar qo‘llaniladi.
O‘rta guruhdagi bolalar zarur jihozlarni mutlaqo mustaqil ra- 
vishda olib keladilar. Har bir bola davradan chiqib shoshilmas- 
dan chambarakni, koptokni va boshqa shunga o‘xshagan zarur 
narsalarni oladida, yana o‘z joyiga borib turadi. Bunday vaqt- 
larda jihozlarni bir kichik jamoa bolalari, keyin esa ikkinchi 
kichik jamoa bolalari olishi qulaydir.
Ikkinchi yarim yillikda jihozlarni tarqatish ishiga kichik 
jamoa boshliqlari ham jalb qilinadi. Mashqlarni bajarib 
bo‘lgandan keyin, bolalar kolonna bo‘lib saflanib turadilarda 
va buyumlar ni joyjoyiga qo‘yib o‘tadilar.

---

115
Tayoqlar va chambaraklar bilan bajariladigan mashqlar 
o‘rta guruhda asosan ikkinchi yarim yillikda, bolalar mustaqil 
saflanishni ancha bilib olganlaridan, hamda qo‘llarining asosiy 
holati va harakatini yaxshi o‘zlashtirib olganlaridan keyin 
uncha ko‘p bo‘lmagan miqdorda o‘tkaziladi. Tayoq bilan 
bajariladigan mashqlar ichida eng ahamiyatlilari qo‘loyoqni 
yozish uchun uzatib, kerib qilinadigan harakatlar hisoblanadi. 
O‘rta guruhda polda yotgan tayoqlardan hatlab o‘tish va aylanib 
o‘tish mashqlaridan foydalanmaslik kerak.
Yurish vaqtida bolalar chambarakni o‘ng yoki chap qo‘llarida 
osiltirib yoki yelkalariga osib ko‘taradilar. Chambarakni, 
shuningdek, bir qo‘llab yuqoriga ko‘targan holda olib yurish 
ham mumkin. O‘rta guruhda tarbiyachi bolalardan chambarak 
va tayoqning holatlari hamda harakat yo‘nalishlarida yuksak 
darajadagi aniqlikka erishishni talab qilmaydi.
O‘rta guruhda uzun arqoncha bilan bajariladigan mashqlar 
keng tarqalgan. Uzun arqoncha bilan bajariladigan mashqlar- 
ni o‘rgatish vaqtida tarbiyachi ko‘pincha og‘zaki izohlash va 
ko‘rsatma berib turish usulidan foydalanadi.
Oddiy koptoklardan tashqari og‘irligi 1 kgdan ortiq 
bo‘lmagan to‘ldirma to‘plardan foydalanish ham mumkin. 
Bunday mashqlar turli muskul guruhlarini qamrab oladigan 
bo‘lishi lozim. O‘rta guruhda to‘ldirma to‘plarni bir joydan 
ikkinchi joyga olib borish, yumalatish tashish, gavdani turli 
tomonga engashtirish va burish tavsiya etiladi. To‘ldirma 
to‘plarni bir-biriga irg‘itish, o‘ynash o‘rta guruhda 
qo‘llanilmaydi.
Tarbiyachi bolalarning nafas olishini kuzatib boradi, nafasni 
to‘la chiqarish zarurligini eslatib, buni qay vaqtda amalga oshi-
rilishini aytib turadi.
Umumrivojlantiruvchi mashqlarni reja-konspektini tuzish-
da quyidagi talablarga amal qilish kerak:
1. 
Mashqlarni tanlashda bolalar yoshini, ruhiy xususiyatla-
rini hisobga olish kerak.
2. 
Mashqlarni tanlashda ko‘proq bolalarni qaddi-qomatini 
to‘g‘ri shakllanishiga qaratilgan mashqlar bo‘lishi kerak.

---

116
3. 
Kichik va o‘rta guruh bolalariga mashqlar tanlashda ular 
taqlidiy xarakterga ega bo‘lishi lozim.
4. 
Umumrivojlantiruvchi mashqlar tanlashda bolalar gavda- 
sining hamma qismlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi 
kerak: qo‘l va yelka-o‘mrov, oyoq va gavda muskullarini 
mustah- kamlovchi mashqlar.