Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi

Tayyorlov guruhidagi bolalar harakatli o‘yinlarni tashkil 
etishda ancha mustaqil bo‘lib qoladilar. Harakatli o‘yinlar 
o‘tkazadigan vaqt asosan ertalabki va kechki sayr paytiga 
to‘g‘ri keladi. Bir kunda bir nechta harakatli o‘yin o‘tkaziladi. 
Bolalarga tanish bo‘lgan zvenolarga bo‘linib o‘ynaladigan 
o‘yinga to‘planish jarayonini quvnoq musobaqalar tarzida ham 
o‘tkazish mumkin.
O‘yinga rahbarlik qilish. Tarbiyachi xonani tayyorlashni, 
harakatli o‘yinlar uchun maydoncha tayyorlashni butunlay 

---

140
bolalarga topshirib, o‘zi ularga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatib turadi.
Qanday o‘yin tanlashga kelganda ko‘pincha tarbiyachining 
so‘zi hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Tarbiyachi rejada ko‘zda 
tutilgan o‘yinni taklif qiladi. Shu bilan birga bolalarning orzu-
istaklariga ham quloq solishi va imkoniyati boricha ularning 
aytganini qilib, bolalarning eng sevimli o‘yinlarini tashkil etib 
turishi kerak.
Vazifalarni taqsimlash ham bolalarning faol ishtiroki bilan 
amalga oshiriladi, yetakchilarni ham ularning o‘zlari tanlaydi- 
lar. Bunda sanoq o‘yinidan tashqari boshqa metodlardan ham 
foydalaniladi. Masalan, bolalar davra qurib turadilar, davra- 
ning o‘rtasida tarbiyachi bo‘ladi. Uning qo‘lida turgan cham- 
barakning gardishiga tashqi tomondan bir chiziq tortilgan 
yoki katta nuqta qo‘yilgan bo‘ladi. Tarbiyachi chambarakni 
barmoqlari bilan xuddi pirpirak singari aylantirib turib 
qo‘yib yuboradi. Chambarak aylanishdan to‘xtab yiqilganda 
undagi nuqta yoki chiziqcha kimga qarab turgan bo‘lsa, o‘sha 
onaboshi bo‘ladi. Shuningdek, doira o‘rtasida polga qo‘yilgan 
keglini aylantirish mumkin. Aylanishdan to‘xtagach, uning 
cho‘qqisi kimga qarab qolgan bo‘lsa, o‘sha onaboshi bo‘ladi. 
Yana shunday metod ham mavjud. O‘yinda qatnashayotgan 
bolalardan birontasining ko‘zi boylanadi; u doira markazida 
birnecha bor aylanganidan keyin to‘xtaydi va qo‘lini oldinga 
uzatib yuqorida aytilgan vazifani kim bajarishini ko‘rsatadi. 
Shunga o‘xshagan yana rang-barang metodlar mavjud bo‘lib, 
ulardan mohirona foydalanish zarur.
Tarbiyachi o‘yinni tushuntirar ekan, bolalar tomonidan 
uning qanday o‘tishini bilib olinishiga, bolalar personajlarning 
xususiyatini hamda harakat metodlarini tasavvur etishlariga, 
o‘yin qoidasini anglab olishlariga erishadi. Murakkab o‘yinlarni 
dastlab tushuntirgan vaqtda uning eng qiyin joylarini ko‘rsatib 
berish kerak, o‘yin qismlarini bajarib ko‘rsatish lozim. O‘yinni 
takroriy ravishda tashkil etgan vaqtda uning mazmunini, 
qonun- qoidalarini va borishini bolalarga yo tarbiyachining 
o‘zi eslatadi, yoki bu ishni o‘yinda qatnashayotgan bolalarning 
birontasiga topshiradi.

---

141
Ayrim ko‘rsatmalarni tarbiyachi o‘yin davomida ham berib 
boradi: qisqa-qisqa ogohlantirishlar berib qoida buzulishining 
oldini oladi, haddan tashqari faol bolalarni tinchlantiradi, sust- 
kash bolalarga dalda beradi, bor kuchini ishga solib harakat 
qilishga o‘rgatadi. Tarbiyachi o‘yinda qatnashayotgan har bir 
bola katta natijalarga erishishi mumkinligini, buning uchun u 
butun irodasini ishga solib halol o‘ynashi lozimligini, koman- 
daning muvaffaqiyati shaxsiy natijalarga bog‘liq ekanini har bir 
bolaning ongiga singdirishga harakat qiladi. Yetarli darajada 
chaqqonlik ko‘rsata olmayotgan, bo‘shroq bolalarga nisbatan 
xayrixohlik bilan munosabatda bo‘lmaslik hollarining oldini 
olishga harakat qilgan tarbiyachi har bir bolaning imkoniyat- 
lariga xolisona baho beradi.
Komanda bo‘lib o‘ynaladigan o‘yinlarda o‘yin natijalarini 
yakunlash va g‘oliblarni aniqlash muhim tarbiyaviy ahamiyatga 
egadir. Tarbiyachi ijobiy natijaga erishish uchun qoidaga bino- 
an harakat qilish muhim ekanligini bolalar tushunib olishlari- 
da yordam beradi. Masalan, agar komandadagilardan birortasi 
estafetani uzatish qoidasini buzsa (aytaylik, vaqtidan oldinroq 
yugurib qolsa), komandaga jarima bali yoziladi yoki komanda 
yutqizgan hisobl anadi; o‘sha komanda marraga hatto birinchi 
bo‘lib kelsa ham unga mag‘lubiyat yoziladi. Har bir o‘yinning 
o‘z qonun qaidasi mavjud.
Albatta, bunday jazoning qay darajada qattiq bo‘lishi o‘yin 
qoidasi nechog‘lik buzulganligiga bog‘liq bo‘ladi. O‘yinning 
borishiga yoki o‘yin natijasiga kattagina ta’sir o‘tkazishi mumkin 
bo‘lmagan harakatlar (signal berilishidan ilgariroq harakat 
boshlab yuborish, raqib harakatini ongli ravishda to‘xtatib 
turish, qo‘pollik); o‘yin qoidasini ancha buzuvchi harakatlar 
hisoblanadi. Start chizig‘idagi qoidalarning sal-pal buzulishi 
yoki raqib harakatining beixtiyor to‘xtalishi o‘yin qoidasining 
jiddiy buzulishi deb hisoblanmasligi kerak. Bunday xatolar 
o‘yin natijalari yakunlanganda va turli komandalar egallagan 
o‘rinlarini taqsimlashda qat’iy baholarga tas’ir etmasligi kerak. 
Har bir bola o‘yin qoidalariga rioya qilib o‘ynashi kerak.

---

142
Bolalarning o‘yin vaqtidagi xulq-atvoriga to‘g‘ri baho beri- 
lishi tarbiyaviy maqsadlarda g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi. 
Tarbiyachi bolalarning u yoki bu xatti-harakatlariga o‘z muno- 
sabatini jiddiy ravishda asoslab berishi, o‘z bahosining to‘g‘ri 
ekanligiga ularni ishontira olishlari kerak. Tayyorlov guruhida- 
gi barcha bolalar harakatli o‘yinlarni mustaqil ravishda tashkil 
etish va o‘tkazishni o‘rganib olishlari kerak albatta. Tarbiyachi 
bolalarga mustaqil ravishda o‘yin tanlashni taklif etish bilan, 
uning qoidalarini bayon etib berish, rollarini taqsimlab chiqish, 
natijalarni yakunlash singari ishlarni bajarishni taklif etib, 
bolalarni bunday tashkilotchilikka aniq maqsadni qo‘llagan 
holda o‘rgatib borishi kerak. Tarbiyachi bolalarni o‘yin 
vaqtidagi ijodiy xarakterlarini rag‘batlantiradi, ularni o‘yinga 
yangi siljish harakatlari joriy etish, o‘yin qoidalarini o‘zgartirish 
singari yo‘llar bilan o‘yinning yangi-yangi ko‘rinishlarini 
yaratishga bolalar e’tiborini qaratadi.