Ma’lumki, ilmiy-texnika taraqqiyotida kimyoning ahamiyati katta

t.ll.G a z   qonanlari.  Avogadro  qonuni. 
Gazlarnlng  molyar  hajmi
Avogadro barcha gazlar bir xilda siqilishiga ( italyan olimi  Boyl- 
Mariott  qonuni),  termik  kengayish  koeffitsiyenti  bir  xilligiga  (Gey- 
Lyussak  qonuni)  va  boshqa  ba’zi  umumiy  xossalari  borligiga  e’tibor 
bergani  holda  va  o'zining  kuzatishlari  asosida  1811-yilda  quyidagi 
qonunni  yaratdi:  Bir  xil  sharoit  (bir  xil  bosim  va  temperaturada) 
teng  hajmdagi  turli  gazlaming  molekulalari  (atomlari)  soni  teng 
boMadi. Avogadro qonunidan ikkita xulosa kelib chiqadi.
Normal  sharoitda  (T=273K,  P= 101,325 kPa)  da  har  qanday 
gazsimon  moddaning 
„ 1
  mol“  miqdori  22,4  1  hajmini  egallaydi 
va  bunga  gazlaming  molyar  hajmi  deyiladi.  Vmo(yar = V
0
 = 22,4  1/mol 
holida  belgilanadi.
Bu  xulosaga  ko‘ra:  1  mol  H
2
  gazi  va  boshqa  gazlar  normal 
sharoitda  22,4  1  hajmga  ega.  Ulaming  10  moli  224  1,  0,1  moli  esa 
2,24  1  hajmni  egallaydi.
Gazsimon  moddaning  hajmi  va  miqdori  uning  tarkibidagi  zar- 
racha  (molekula,  atom)lar  soniga  bevosita  bo‘g‘liqdir.  Shunga  ko‘ra, 
ikkinchi  xulosa  kelib  chiqadi:  Har  qanday  moddaning 
„ 1
  mol“ 
miqdori  tarkibida 
6 , 0 2
  * 
1 0 2 3
  ta  zarracha  (molekula,  atom,  ion) 
boMadi.  Bu  Avogadro  soni  deyilib,  NA =  6,02 •  10
2 3
  holida  yoziladi.
Demak, 
1
  mol  H
2
  tarkibida  6,02-  10
2 3
  ta  vodorod  molekulasi 
bor.  Undagi  H  atomlari  soni  esa  2  marta  ko‘p —  12,04-  10
2 3
  ta 
boMadi.  Agar  1 -xulosa  bilan  2-xulosani  H
2
  gazi  uchun  birgalikda 
qoMlasak:
—  xohlagan  bir  gazning 
1
 molida 
6 , 0 2
 *  I
0 2 3
  ta  molekula  bo‘lib, 
22,4  I  hajmni  egallaydi;
— 
1 0
  mol  gazda 
6
.
0 2
- 
1 0 2 4
  ta  molekula  bo‘lib,  2241  hajmni 
egallaydi;
—  0,5  mol  gazda  3,02-  10
2 3
  ta  molekula  bor,  ular  11,21 
hajmni  egallaydi;
—  2,24  1  Cl
2
  gazida  6,02 •  10
2 2
  ta  molekula  boMib,  uning 
miqdori  0,1  mol  va  massasi  7,1  g  boMadi.
Gazning  molyar  hajmi  gaz  hajmining  (n.sh.dagi)  moddaning 
tegishli  miqdori  n  ga  nisbatidan  topiladi:
23

bunda  V — hajm  (
1
-  hisobida),  n — moddaning  m iqdori  (n 
hisobida).  Avogadro  qonuni  asosida  gazsimon  moddalam i 
molyar  massalari  aniqlanadi.  Gaz  molekulalarining  massasi  qant 
katta  bo'lsa,  bir  xil  hajmdagi  gazning  massasi  shuncha  ka 
bo'ladi.  Gazlaming  teng  hajmlarida  bir  xil  sharoitda  molekula 
soni  bir  xil  bo'ladi.  Gazlaming  teng  hajmlari  massalarining  nisb 
ulaming  molyar  massalarining  nisbatiga  teng:
m i  :  m
2
 =  M , :  M
2
bunda  m,  birinchi  gaz  muayyan  hajmining  massasi,  m 2  —  ikkirn 
gaz  xuddi  shunday  hajmining  massasi,  M,  va  M
2
  —  birinchi 
ikkinchi  gazning  molyar  massalari.
Bir  gaz  muayyan  hajmi  massasining  xuddi  shunday  hajmdi 
ikkinchi  gaz  (o'sha  sharoitlarda  olingan)  massasiga  nisbati  birinc 
gazning  ikkinchi  gazga  nisbatan  zichligi  deyiladi  (D  harfi  bil; 
belgilanadi):
^
 = D,  bundan  M ,= M
2
D m,
m
2
Ko'pincha  gazning  zichligi  eng  yengil  gaz — vodorodga  ni 
batan  aniqlanadi  (D H^  bilan  belgilanadi).  Vodorodning  moly; 
massasi 
2
  ga  teng  bo'lganligi  uchun  quyidagini  olamiz:
M  = 2D
H 2
Gaz  holatidagi  moddaning  molekular  massasi  uning  vodorc 
bo'yicha  zichligining 
2
  ga  ko'paytirilganiga  teng.
Gazning  zichligi  havoga  nisbatan  ham  aniqlanadi.  Havo  gazl: 
aralashmasi  bo'lsa  ham  uning  o'rtacha  molekular  massasini  hisol 
lash  mumkin.  Ya’ni  agar  havoning  taxminan  4  hajm  azot  (molyj 
massasi  28  g/mol)  va  1  hajm  kisloroddan  (molyar  massasi  32 g/mol 
ya’ni  4  N
2
 + 0 2dan  tarkib  topganligi  hisobga  olinsa,  uning  o'rü 
cha  molyar  massasini  hisoblab  topish  mumkin.  Bunda  quyidagicli 
ish  yuritiladi:
4  28 + 
1
  32
Mr  = —
---- = 28,8  g/mol  (yaxlitlangani  29  g/mol)
Bu  holda  molyar  massa  ushbu  ifodadan  aniqlanadi:
M=29 •  Dx
M olekular  massalarni  aniqlash  shuni  ko'rsatadiki,  oddi 
gazlam ing  molekulalari  2  atom dan  (H 2,  F2,  C l2,  0 2,  N
2
24

nodir  gazlaming  molekulalari  esa  1  atomdan  tarkib  topgan  (He, 
N e,  Ar,  Kr,  Xe,  Rn).  N odir  gazlar  uchun  „m olekula“  va 
„atom“  tushunchalari  teng  qimmatlidir.  Lekin  ayrim  boshqa  oddiy 
moddalaming  molekulalari  3  va  undan  ko'p  atomlardan  tarkib 
topgan,  masalan,  ozon  0 3,  tetrafosfor  P
4
  molekulalari,  o'rtacha 
temperaturada  oltingugurt  bug'lari  S.  Bizga  ma’lumki,  kimyoviy 
belgilar  va  formulalar  oldidagi  koefTitsiyentlar  atom  va  molekula 
soninigina  emas,  balki  reaksiyada  ishtirok  etadigan  mollar  sonini 
ham  ko'rsatadi.  Shu  sababli  gazlar  orasidagi  reaksiyalarning 
tenglamalarini  quyidagicha  yozish  ham  mumkin:
H 2 
+ 
C l2 
= 
2HCI 
2H 2 
+ 
0 2 
= 
2 H 20  
1  m ol 
1  m ol 
2  m o l 
2 m ol 
1  m ol 
1  m ol
22,41 
22,41 
44,81 
44,81 
22,41 
(suv  b u g 'la r i)
44.81
Agar  reaksiyaga  kirishayotgan  va  hosil  bo'layotgan  gazlar 
hajmlarining  ko'rsatilgan  son  qiymatlari  22,4  soniga  qisqartirilsa, 
u  holda  gazlaming  hajmiy  nisbatlarini  ko'rsatadigan  oddiy  butun 
sonlar  olinadi:  birinchi  reaksiyada  —
1
:
1
:
2
,  ikkinchi  reaksiyada 
esa  2 : 1 : 2 .   Demak,  gazsimon  moddalar  orasidagi  reaksiyalar 
muayyan  qonuniyatlarga  bo'ysunadi:  o'zgarmas  bosimda  reaksiyaga 
kirishayotgan  va  hosil  bo'layotgan  gazlarning  hajmlari  o'zaro 
kichik  butun  sonlar  nisbatida  bo'ladi.
Reaksiyalarning  tenglamalaridagi  koefTitsiyentlar  reaksiyaga 
kirishayotgan  va  hosil  bo'layotgan  gazsimon  moddalar  hajm­
larining  sonini  ko'rsatadi.
Moddaning  massasi  va  miqdori  orasidagi  nisbatdan  foydalanib, 
amalda  muhim  bo'lgan  quyidagi  masalalami  yechish  mumkin.
Moddaning  m a ’lum  miqdoriga  k o ‘ra  massasini  hisoblab  topish.
Masalan:  oltingugurt  bilan  reaksiyada  0,5  mol  temir  ishtirok 
etadi.  Reaksiya  uchun  olinishi  lozim  bo'lgan  temiming  massasini 
aniqlang.  Buning  uchun  quyidagi  formuladan  foydalanamiz:
Yechish.
M = ^  ; 
m =  M  •  n
m =  56  g/mol  •  0,5  mol = 28  g. 
Javobi:  28  g  temir.
Moddaning  m a ’lum  massasiga  ko'ra  miqdorini  hisoblab  topish.
Masalan,  reaksiya  natijasida  22  g  temir  (II)  sulfid  olindi.  Bu 
massaga  temir  (II)  sulfidning  qancha  miqdori  to'g'ri  keladi?
Yechish.  M(FeS
) = 8 8
  g/mol.
25

Quyidagicha  mulohaza  yuritiladi:
8 8
  g  FeS  I  molga  to ‘g‘ri  keladi 
22  g  FeSx  molga  to‘g‘ri  keladi 
8 8
  g : 
2 2
g = 
1
  mol  : x   mol
= 0,25 
x
= 0,25  mol  FeS
oo
Moddaning  kimyoviy  formulasi  asosida  elementlaming  mass 
ulushlarini  ham  hisoblab  topish  mumkin.  Elementning  mass; 
ulushi  deganda,  element  atomlari  massasining  molekula  massasig: 
nisbati  tushuniladi  va,  odatda,  birlikning  ulushlarida  yoki  foizlard; 
ifodalanadi.
Agar  suv  molekulasining  massasi  18  m.a.b.  va  uning  tarkibi 
dagi  vodorodning  massasi 
2
  m.a.b.,  kislorodniki  —  16  m.a.b.  bo‘l 
sa,  suvdagi  vodorod  va  kislorodning  massa  ulushi:
lü L a-b-  =
0 , 1 1
  yoki 
1 1
% 
1 6
m.a.b;_o 
8 9
  yoki  g
9
o/o
18  m.a.b. 
18 m.a.b.
Har  qanday  miqdor  suvning  tarkibi  89%  kislorod  bilan  113 
vodoroddan  iborat.  Shunday  qilib,  kimyoviy  formula:
—  moddaning  sifat  tarkibini  —  u  qanday  kimyoviy  element 
lardan  tarkib  topganligini;
—  modda  molekulasining  atom  tarkibini,  ya’ni  modda  mole 
kulasini  tashkil  etgan  har  qaysi  element  atomlarining  sonini  ko‘r 
satadi.
Kimyoviy  formula  asosida:
—  moddaning  nisbiy  molekular  massasini  va  molekulasininj 
m.a.b.  dagi  massasini;
—  moddadagi  elementlaming  massa  ulushlarini  (foiz  hisobi 
da)  hisoblab  topish  mumkin.
Element  atomining  valentligi.  Element  atomlarining  boshq; 
elementlaming  muayyan  sondagi  atomlarini  biriktirib  olish  xusu 
siyati  shu  elementning  valentligi  deyiladi.  Valentlikning  o‘lcho' 
birligi  qilib  vodorod  atomining  valentligi  qabul  qilingan.  Vodoro< 
atomi  boshqa  elem entlam ing  bittadan  ortiq  atomini  biriktir; 
olmaydi,  shu  sababli  vodorodning  valentligi  birga  teng  deb  qabu 
qilingan.  Boshqa  elementlaming  valentligini  esa  shu  elementninj 
atomi  o ‘ziga  nechta  vodorod  atomini  biriktira  olishini  ko'rsatuvch 
son  bilan  ifodalanadi.  Ba'zi  elementlaming  vodorod  bilan  hosi 
qilgan  birikmalarining  kimyoviy  formulalarini  ko‘rib  chiqamiz:
HBr,  H
2
S,  PH 3,  SiH
4
26

Bu  formulalami quyidagicha yozish  mumkin:
H
I
H - B r , 
H - S - H ,  
H - P - H ,  
H - S i - H
I 
I
H 
H
Bu  yerda  chiziqchalar  atomlar  orasidagi  bogManishlami  ifoda- 
laydi.
Molekulalaming tuzílíshi bunday ifodalanganda qanday atomlar 
bir-birí bilan bog'langan, qaysilari esa bog‘lanmaganligini aks ettiradi. 
Masalan, suvning formulasidan uning molekulasida vodorodning ikkala 
atomi  kislorod  atomi  bilan  bogMangan.  Yuqoridagi  formulalardan 
ko'rinib  turíbdiki,  bir  xil  elem entlarning  (xlor,  brom)  atomlari 
vodorodning  faqat  bittadan  atomini  biriktirib  oladi  (bu  elementlar 
bir valentlidir); boshqa elementlarning (kislorod, oltingugurt) atomlari 
esa  vodorodning  ikkitadan  atomini  biriktirib  oladi  (bu  elementlar 
ikki  valentlidir)  va  hokazo.
Shunday qilib,  elementning  vodorodli birikmalaridagi  valentligi 
shu  elementning  atomi  biriktirib  oigan  vodorod  atomlarining  soni 
bilan  aniqlanadi.  Ikki  elementdan  iborat  moddada  bir elementning 
valentligi  ma'lum bo‘lsa,  shu  moddaning formulasiga qarab  ikkinchi 
elementning  valentligini  aniqlash  mumkin.
1.12.  Ekvivalentlar qonuni
Moddalaming  ekvivalentlarini  ifodalashda  nisbiy  ekvivalent 
birlik  (bir  ekvivalent  og'iriik)  sifatida  1  mol  H  atomi  og'irligi  (I  g) 
yoki  1  mol  O  atomi  og'irligining  yarmi 
( 8
  g)  qabul  qilingan.  Har 
qanday  moddaning  ekvivalenti  deb,  uning 
1
  g  (og‘iriik  qism —
o.q.)  vodorod  yoki 
8
  g  (o.q.)  kislorod  bilan  birikadigan  (yoki 
o'm ini  oladigan)  og'irlik  miqdoriga  aytiladi.
Shunga  ko'ra:
EH= 1   g/m ol;  E
0
 = 
8
  g/m ol;  EMg=   12/mol 
E
A 1
 = 9  g/m ol;  EC| =  35,5  g/m ol
Demak,  Mg  ning  ekvivalenti  12  g/mol  deyilgani,  uning  12 
grami  kislotalar  tarkibidan  1  g  H  ni  siqib  chiqaradi  yoki 
8
  g 
kislorod  bilan  birikishini  anglatadi.
Yuqoridagi  tushunchalar  asosida  asosiy  qonunlardan  biri — 
ekvivalentlar  qonuni  kelib  chiqqan.
27

T a  ’ r i f .  H ar  qanday  m odda  o ‘z  ekvivalentiga  proporsional 
holda  reaksiyaga  kirishadi.
O ddiy  m oddalam ing  ekvivalentini  hisoblash  uchun  ele- 
m entning  atom   og‘iriigini  uning  valentligiga  bo ‘lish  kerak:
Masalan:
3 a i  = 
=  y   =  9  g/mol 
3 Mg  = - ^ -  =  y   =  
1 2
g/mol
Agar  element  biror  modda  taikibida  berilsa,  masalan:  F e ^ l j  
va  Fe,nCl
3
  da  temiming  ekvivalentligi  mos  ravishda  £ ^= 56/2 = 28 
g/m ol  va  EFe = 56/3 =  18,66  g/m ol  boMadi.
Murakkab  m oddalam ing  ekvivalentligini  hisoblash  quyida 
keltirilgan.
Oksidlar  ekvivalenti  oksid  m olekular  massasining  metall 
atomlari  soni  va  valentligi  ko'paytmasi  nisbatiga  teng  bo'ladi.
o  
— 
^oksid 
'-'oksid 
~
Bmelall  valentligi
Masalan:  Na20   ning  ekvivalenti:
3 NajO  -  
- r - 2  = 3 l  g/mol
Na  ‘  ^
3 CaO  = 
=  ^  =  23 g/mol
B C a •1 
2
Kislotalar  ekvivalenti  kislota  molekular  massasining  kislota 
negizligi  (vodorodlar  soni)  nisbatiga  teng:
ZusK*.  -  
MtMoM 
8
/m ol
™ kislota negizliligi
Masalan:
3
h c
,
^
  =  ^
 =  36,5  g/mol 
3 HjPO,  = 
= y  = 32,6  g /m o l
28

^  
MH
2
S0
4
 
98 
. 
.
3
H
2
S0
4
  = ---- - ---- = y   = 49  g /m o l
G idroksidlar  ekvivalenti  gidroksid  m olekular  massasining 
gidroksil  guruhlar  soni  nisbatiga  teng:
MMc(OH)N
Me(OH)^
3 NaOH  = — N^ ° H  = y  = 40  g /  mol
3ca,O H ,2 =
^
^
-   = f   = 
2 0
g / n .Ol
Tuzlar  ekvivalenti  tuz  m olekular  massasining  metall  atom  
soni  va  valentligi  ko'paytm asi  nisbatiga  teng:
3
tuz  -
Bmetall  umumiy valentligi
Masalan:
3
n
»
ci
  = 
=  ^
  =  58,5  g/m ol
BNa 
1
»CaClj  -  
= 55,5  g /  mol
z 
BCa 
L
9AICI,  = ^ A
 =  ! £ = 4 4 , 2   g /m o l 
3 
BA1 
J
MA12(S04), 
160
3 "»>  = T
l ^
r =  r i   ■
2 6
 
e / m
o 1
^ F e
2
(S
0
4) 
4
QA
3 f c
2
(so
4 ) 3
  = ----- ™   = 
6 6 , 6 6
  g /m o l
Murakkab  modda  tarkibidagi  asosiy  elementning  ekvivalenti 
uning  atom  massasining  element  valentligiga  boigan  nisbatiga  teng. 
Buni  HBrO  misolida  ko‘rib  chiqamiz:
SO
HBiO  3 Br  =  y   = 80  g /m o l
29

Yuqoridagilardan  ko‘rinib  turibdiki,  moddalaming  ekvivaleni 
massalari  har  xil  moddalar  uchun  har  xil  qiymatlarga  ega  va  shi 
jihatidan  u  atom  va  molekular  massadan  farq  qiladi.
1-BOBGA DOIR TESTLAR  VA  ULARNING  YECHIMLARI
1.1.  43,2  g  kumushni  ajratib  olish  uchun  qancha  kumush 
nitrat  va  misni  o ‘zaro  ta ’sir  ettirish  kerak?
A) 
6 8
;  12,8 g; 
B)  6,4 g; 
C)  10,8 g; 
D)  25,6 g.
Yechish.  Reaksiya  tenglamasini  tuzish  orqali  yechamiz: 
xg 
g 
43,2
2A gN 0
3
 + Cu =  2Ag + C u (N 0
3 ) 2  
340 
64 
216g
x g   AgNOs  d a n ----------43,2  gAg  hosil  boiadi
340  g  A gN 0
3
  d a n ----------216  x  g  Ag  hosil  boiadi
340  •  43,2 
/ „  
A  KI/^  
x  = —
= 
6 8
g  A gN 03.
ygCu  dan — 43,2g  Ag  hosil  boMadi 
64  g  dan — 216  g  Ag  hosil  boMadi
y   -   M 216  2  = 
Javobi:  A
1
.
2
.  80  g  nix  nitrat  eritmasidan  hamma  ruxni  siqib  chiqarish 
uchun  necha  gramm  aluminiy  zarur  boMadi?
A)  15,6 g; 
B)  7,61g; 
C)  7 g; 
D)  14 g.
Yechish.
80 g 
x g
3 Z n (N O ,), + 2A1 = 2Al(NO,), + 3Zn 
567 g 
54 g
567 g  Z n (N 0
3 ) 2
  bilan  ----------  54  g  Al  reaksiyaga  kirishadi
30

80 g Z n (N 0
3 ) 2
 
bilan
x   g  A1  reaksiyaga  kirishadi
Javobi:  B.
1.3. 
Bir  moddadagi  elementlaming  massa  ulushlari  quyida- 
gicha:  uglerod — 39,9%,  vodorod — 
6
,
6
%,  kislorod — 53,2%.  Shu 
moddaning  eng  oddiy  formulasini  hisoblab  chiqaring.
A)  CH
3
0 ; 
B)  C H
2
0 ; 
C) C H 0 2; 
D) CH
4
0 .
Yechish.  Bu  m odda  form ulasining  um um iy  ko'rinishini 
CxHyOz  shaklda  yozish  mumkin.  Elementlaming  massa  ulushlarini 
ulaming  nisbiy  atom  massalariga  bo‘lish  orqali  biz  molekula 
tarkibidagi  elementlaming  atom  sonlari  orasidagi  nisbatni  keltirib 
chiqaramiz:
Bundan  ko'ramizki,  ayni  modda  molekulasida  3,3  ta  uglerod 
atomiga 
6 , 6
  ta  vodorod  atomi  hamda  3,3  ta  kislorod  atomi 
to ‘g‘ri  keladi.  M olekulada  atom lar  soni  butun  sonlar  bilan 
ifodalanganligini  nazard a  tu tib ,  bu  so n larn in g   barchasini 
(3,3  :
6
,
6
:  3,3)  ulaming  eng  kichigiga  boMamiz:
Binobarin,  ayni  modda  molekulasida  elementlaming  atomlari 
orasidagi  eng  kichik  nisbat 
1
:
2 : 1
  ni  tashkil  etadi,  ya’ni  bitta 
uglerod  atomiga 
2
ta  vodorod  atomi  hamda 
1
  ta  kislorod  atomi 
to‘g‘ri  keladi:  formula  C H 20   ko‘rinishga  ega  bo'ladi.
1.4. 
Fosfat  angidrid  (P
2
Os)  tarkibidagi  fosfoming  foiz  tarki- 
bini  aniqlang:
C  :  H  : O = 3,3: 
6 , 6
  :3,3 = M  •  M  • M  = 
1
  • 
2
  • 
1
3,3  '  3,3  ■  3,3  “  
' 
■
Javobi:  B.
A)  43,66; 
B)  48,76; 
C)  98,5; 
D)  45,66.
Y e c h i s h .   Proporsiya  tuzish  orqali  hisoblash.
Mr(P
2
0 5) =  2 •  31  + 5 •  16 = 62 +  80 =   142 g/mol.
142 g  fosfat  angidridni  -------   100%  deb  olsak,
62 g  fo sfo m i......... x.  deb  olamiz.
Javobi:  A.
31

1.5.  Massa  jih atid an   tarkibi  32,6 %  uglerod  (IV)  oks
36.2  %  argon  va  31,2%   azotdan  tashkil  topgan  aralashmani 
o‘rtacha  molekular  massasi  qanday?  Aralashmadagi  tarkibiy  qisi 
laming  hajmiy  ulushlarini  hisoblang:
A)  65,5;  36,8;  30,4;  32,8; 
B)  36,2;  32,7;  26,8;  40 
C)  40,8;  16,8;  40,4;  42,7; 
D)  42,7;  35,2;  26,6;  50
Yechish.  Bu  masala  yuqoridagi  masalaga  o'xshash,  lek 
moddalar  miqdorlari  massa  jihatdan  berilgan.  Demak,  ishlani 
tartibi  ham  yuqoridagi  singari  bo‘ladi:
a)  Miqdorlari  (%)  massa  jihatdan  berilgan  gaz  moddal 
massalarini  aniqlaymiz.  Buning  uchun  gazlar  aralashmasini  ma’li 
bir  massada  olish  kerak.  Bunda  ham  aralashmani  100  g  d 
oladigan  bo‘lsak,  undagi  gazlar  massasi  quyidagicha  bo'ladi:
100  32,6 
~  
^  
_   100  36,2  _   - ,   -
^ c °
2
)  = 
loo 
= 
3 2 , 6 8
 
^ Ar)“ _ l w ------ ’ 
8
^  
100-31,2 
0rr
(N
2
)  = 
fôô 
= 
’ 
8
b)  Ma’lum  massadagi  gazlar  tegishli  hajmlarini  aniqlaym
V  = 
. \ m  dan  foydalanib,
Mr
V(CO 2 ) = ^ ^  =  16,6/
V(Ar)= ^ ^ ±  = 20,27 /
_  31,2-22,4  _
V(N 2)  = -----
28-----~ 2 5 ‘
d) 
Gazlaming  umumiy  hajmi  va  umumiy  massasidan  foyd 
lanib,  proporsiya  tuzish  orqali  gazlar  aralashmasining  o'rtac 
molekular  massalarini  aniqlaymiz:
m(um.ara» “  
m (CO: ) 
m(H;>+  m(Art “  32.6 +  3 1,2 + 36,2 -   100 f
-  V,c0 j, +V(„ 2, +V(A0= I6 ,6  +  25  + 20,27  = 61,87,
100  g  aralashma  (n.sh.da)  61,87  /  keladi. 
x   g  aralashma  (n.sh.da)  22,4  /  keladi.
1 0 0 -2 2 ,4  
^
X  
61,87
Demak,  gazlar  aralashmasining  o ‘rtacha  molekular  mas»
36.2  ga  teng.
32

e)  Endi  gazlaming  hajmiy  ulushlarini  aniqlaymiz:
V
^um um
16,6  •  100 
o(v
= 
61^87 
= 
’
25  •  100 
a
 
q
/
61.87
1,27  •  1
61.87
20,27  •  100 
-.Qf 
. . .
^
  = —
6
Ϋ
7
—  = 
’ 
sa  teng  boMadi.
Javobi:  B.
1.6.  15  /  ammiakning  normal  sharoitdagi  massasini  aniqlang. 
Shu  hajmda  necha  mol  gaz  bor?
A)  0,67;  11,38;  B)0,22;  33,4;  C)  0,134; 25,7;  D)  0,256;  12,44.
Yechish. Ammiakning  molyar  massasi  17ga  teng.
1  mol  •  17  g/mol = 1 7  g  ammiak  normal  sharoitda
1  mol  • 22,4  m ol// =  22,4 /  hajmni  egallaydi.
Proporsiya  tuzamiz:
17g  N H
3
----------- 2 2 ,4 /  N H
3
  (n.sh.)  hajmni  egallaydi
x g  
N H
3
-----------   15  /  N H
3
  (n.sh.)  hajmni  egallaydi
17  •  15 
, ,   , 0
X  =  ~22Â~  =  11,38  g
n — 
= 0,67  mol 
Javobi:  A.
22,4
1.7.  25 g  Bertolle  tuzi  tarkibidagi  molekulalar  sonini  hisob- 
lang:
A)  1,6 •  1022; 
B)  1,23 •  1023; 
C)  1,23 ■
  1022; 
D)  4,2 •  1023.
Yechish.  Bertolle  tuzining  molyar  massasi  122,5  g/mol  dan 
foydalanib,  quyidagicha  proporsiya  tuzamiz:
122,5 g  KC103 da  ........— 6,02  10
2 3
 ta  molekula  bor
25 g  KCIO
3
 d a -------- x  ta  molekula  bor
*  = 
6
,
0 2
|
220
/
2
S °
1
-
2 3
- '°
2 3
la
Javobi:  B.
3 —  S. Mashari pov 
33

1.8.  12,04 -  10
2 1
  ta  vodorod  atomlariga  ega  bo‘lgan  sull 
kislota  massasini  toping:
A)  98; 
B)  0,96; 
C)  0,66; 
D)  0,98.
Yechish.  Bu  masalani  ishlashda  quyidagi  stexiometrik  qon 
niyatdan  foydalanamiz:  H
2
S 0
4
 -> 2H
98 g  H
2
S 0
4
  d a ........... 12,04-  1023ta  H  atomi  bor
x g   H
2
S 0
4
  d a —........  0,1204-  10
2 3
  ta  H  atomi  bor
x  =  98  0.1204  .  l l g   =  Q  98
12,04 •  10