Mamlakatlarini iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari

11.1.Etatizatsiya jarayoni davrlari 
Harbiy iqtisodiyot davri 1914-1918 yy. XX asrning ikkinchi o‘n 
yilligi insoniyatning shu davrgacha bo‘lgan harbiy muammolarn-
ing eng yirigi – Birinchi jahon urushi bilan bog‘liqdir. Birinchi 
jahon urushida 30 ta mamlakat ishtirok etib ularning aholisi 1,5 
mlrd.ni tashkil etdi (dunyo aholisining 2/3 qismi). 
Urush natijasida 10 mln.kishi halok bo‘ldi. 20 mln kishi yarador 
bo‘ldi. Epidemiyalar va ocharchilikdan vafot etgan tinch aholi 10 
mln kishini tashkil etdi. 
119

---

Undan tashqari, urush natijasida ishtirokchi mamlakatlar mod-
diy boyliklarini uchdan biri yakson bo‘ldi. Bu faqat harbiy texnika 
bo‘lmasdan, sanoat, qishloq xo‘jaligi sohalarida, infratuzilmada, 
uy-joy fondidagi yo‘qotishlar edi. 
Urush xo‘jalik faoliyatiga davlatni aralashuvini kuchaytirib 
kapitalizmni tartibga solish tizimini rivojlanishiga olib keldi. Har-
biy-siyosiy maqsadlarga qisqa muddatlarda erishish uchun qat’iy 
davlat tartibga solinishini amalga oshirish zarur edi. Shu sabab-
dan urush yakuniga kelib deyarli barcha mamlakatlarda xo‘jalik 
munosabatlarining etatistik tizimi shakllandi. 
Birinchi jahon urushida ishtirok etuvchi mamlakatlarda iqti-
sodiy munosabatlarni davlat tomonidan tartibga solish tizimiga 
quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatdi: 
● ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi; 
● milliy va ijtimoiy-siyosiy munosabatlar xususiyatlari; 
● u yoki bu mamlakatni bevosita urushda ishtirok etish darajasi. 
Barcha urushda qatnashgan mamlakatlarda xo‘jalik munosa- 
batlarini etatizatsiya qilish jarayonlari kuchaydi. 
Lekin bu jarayon urush tugagandan so‘ng orqaga qayta bosh-
ladi, ya’ni davlat tomonidan tartibga solish tizimi qisqartirila 
boshlandi. 
Urushdan keyingi yillar. Jahonning ko‘pchilik mamlakatlarida 
urushdan keyingi yillardagi beqarorlik 1914-18 yy.dagi og‘ir talo-
fatlar natijasidir. Beqarorlik darajasiga quyidagi omillar ham ta’sir 
ko‘rsatdi: 
● ko‘rilgan talofatlar miqyosi; 
● mamlakatni urushdagi g‘alabasi yoki mag‘lubligi; 
● urush yillarida iqtisodiyotni harbiylashganligi va etatizatsi-
yalashganligi; 
● Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishning umumiy darajasi; 
● shu bilan birga bir qator milliy xususiyatlar. 
Barqarorlashtirish davri. 1924-29 yy.dagi davr rivojlangan 
mamlakatlarda xo‘jalik munosabatlariga davlat aralashuvini 
qisqarib borishi bilan xarakterlanadi. Bu holni erkin bozor muno-
sabatlariga qaytish deb tushunish kerak emas. 
Shuni ta’kidlash kerakki, etatizmni chekinishi to‘liq emas edi, 
chunki 20-yy.da deyarli barcha mamlakatlarda iqtisodiyotni mo-
nopollashuvi, monopoliya va davlatni qo‘shilib ketishi, erkin iqti-
sodiy munosabatlarni buzilishi amalga oshdi. 
120

---

11-MAVZU. IKKI JAHON URUSHLARI ORALIG‘IDA 
TARTIBGA SOLINADIGAN KAPITALIZMNING SHAKLLANISHI 
Undan tashqari, “yangi” siyosiy tartibni o‘rnatgan mukammal 
bo‘lmagan Versal tizimi jahondagi va Yevropadagi muhim qara-
ma-qarshiliklarni hal eta olmadi. Harbiylashtirish tendensiyasi 
kuchaydi, urushda mag‘lub bo‘lgan mamlakatlarni jahonni qayta 
hududiy va iqtisodiy taqsimlashga undadi. Bu oxir natijada eta-
tizmning kuchli elementlarini saqlanib qolinishiga siyosiy asoslar 
yaratdi. 
Buyuk inqiroz davri. 1929-1933 yy.dagi Buyuk inqiroz davrida 
tinchlik sharoitida iqtisodiyotga davlatni aralashuvi darajasini ke-
skin o‘sishi yuz berdi. Etatizmni rivojlanishi barcha mamlakatlarga 
xos edi. Davlat tomonidan tartibga solish tizimi rivojlanishini yan-
gi bosqichining farqlantiruvchi xususiyati shundaki, etatizatsiya 
jarayoni nazariy asosga ega bo‘ldi – bu keynschilik nazariyasidir. 
O‘sha davrda mashhur doktrinalar iqtisodiy munosabatlarni 
davlat tomonidan tartibga solish zaruratini taqazo etdi. Bu dok-
trinalar: 
● Italiya korporativizmi 
● Nemis milliy-sotsializmi 
● Turli sotsialistik konsepsiyalar 
Inqirozdan keyingi davr. Inqirozdan keyin bo‘lgan nisbatan 
qisqa muddat (1934-39 yy.) etatizmdan voz kechish namoyon 
bo‘lgan davr emas edi. Buning asosiy sababi – o‘sha davrda bar-
cha iqtisodiyotlar boshidan kechirayotgan beqarorlik holatidir. 
Undan tashqari Ikkinchi jahon urushiga tayyorgarlik bilan bog‘liq 
ravishda iqtisodiyotni harbiylashtirish tendensiyasi iqtisodiyotni 
davlat tomonidan tartibga solishni chuqurlashuviga olib keldi.