Ma‘mun-universiteti

Zoopsixologiyada kreasion nazariya. Kreasionizm ( lotin tilidan olingan . creator - yaratuvchi) – bu yo’nalish tabiiy fanlarda nomaterial dunyoviy ongni shakllantirish imkonini beradi. Dunyoni yaratilish holatini xudo tomonidan berilgan deb e’tirof etiladi. Bu nuqtai nazardan hamma narsa xudoning irodasiga bog’liq deb etirof etiladi. Zamonaviy olimlar ya’ni bu nuqtai nazar tarafdorlari kitoblardagi isbotdan tashqari holatlarni izlashadi. Etologiyada esa bu kam tadqiq qilingan. Biroq har doim ham bu shunday bo’lmagan. Teologik nazariyani ilmiy holatini XVII asrda yashab o’tgan R.Dekart (Rene Decartes 1596-1650) tahlil qildi. Bu nazariyaning asosida xristianlik dinidagi ruhning abadiyligi olindi. Bu g’oya Yevropaning ko’p qismida yetakchilik qilardi. R.Dekart tanani ruhdan ayri rivojlanishi qabul qilar edi, tafakkurni esa ruhning xususiyatlariga kiritgan edi. Ruh uchun aqliy jarayonlar kerak deb e’tirof etar edi. Ruhning rivojlanish faqat insonlarda deb aytib o’tgan. Hayvonlar uning fikriga ko’ra xissiyotsiz kimyoviy mashina sifatida talqin qilgan⁵².
Zoopsixologiyada metafizik qarashlar. Metafizik dunyoqarash teologik dunyoqarashni rivojlangan holati xisoblanadi. Yangi tarixda teologik nazariyalarni ilmiy asoslash majburiyati tug’ildi. Metafizikada kreasion hatti harakatlar mustaqil mavjudot sifatida hayvonlar tahlil qilinadi. Metafizik psixologiyaning asosiy holati oliy ongning mavjudligi deb aytib o’tiladi. Metafizika xatti-harakatlarni tahlili bilan shug’illangan. XIX asrdagi Ernest Gekkelning asarlarida zoopsixologiya va metafizika tahlil qilingan.
Zoopsixologiyada rasional farazlarning rivojlanish tarixi. Zoopsixologiyada rasional jihatdan o’rganish metafizika va teologiyadan avvalroq paydo bo’lgan. Bizning qadimgi ajdodlarimiz avval hayvonlarni qo’lga o’rgatib, so’ngra ijodiy g’oyalarni talqin qildilar. Zoopsixologiyada rasionalizmni ilmiy va tabiiy ilmiy sifatida e’tirof qildilar. Rasionalizm holatining asosi birlamchi hayvonlarning xulq atvorida ko’rsatilgan. Birinchi rasionalistik yo’nalishning vakili Arastu bo’lgan. U turli xil hayvonlarni solishtirib o’zining fikrlarini Iskandar Zulqarnaynga jo’natgan. Hayvonlarning xulq atvorini inson bilan solishtirib u hayvonlarda ham psixik jarayonlar mavjudligini ko’rsatib o’tgan. Uning fikriga ko’ra har bir hayvon turlichadir. Arastuning fikriga ko’ra eng aqlli hayvonlar sifatida u fillarni aytib o’tgan. Arastuning rasional qarashlari zoopsixologiyaning asosiga kiritilgan. XVIII asrda xuddi shu natijaga keldilar. XVIII asr hayvonlar o’rtasida turli tajribalarni o’tkazish imkoniyatini berdi. Byuffon, Reomyur, Galler, Reymarus, Kondilyak, Lerua va Lamarklarning tadqiotlari sababli turli xil xayvonlarda instinkt tshunchasi va evolyusion rivojlanish holatlari o’rganilgan⁵³.