Manbashunoslik

4.2. M o ‘g ‘ul va xitoy tillarida yozilgan manbalar
M o‘g‘ul va xitoy tillarida yozilgan manbalarda O'zbekistonning X III— 
XIV asrlardagi tarixiga oid m a’lumotlar uchraydi. Ayniqsa, Chingizxon va 
mo'g'ullar xuruji davri tarixi, m o ‘g‘ul imperatorlari hukmronligi davri tarixini 
bu manbalarsiz o ‘iganib bo‘lmaydi. Shuni alohida uqtirib o ‘tish kerakki, bu 
manbalarda, xususan xitoy manbalarida, voqealar, birinchidan, yilma-yil bayon 
etilgan, ikkinchidan, ularning sodir bo‘lgan joyi va vaqti aniq ko‘rsatilgan.
4.2.1. «M ongol-un niucha tobchan»
“ Mongol-un niucha tobchan” (“ M o‘g‘ullarning maxfiy tarixi”) XI11 asr 
boshida o ‘rta asr uyg‘ur imlosida yozilgan va bizgacha xitoy imlosi, ierografida 
xitoycha tarjimasi bilan yetib kelgan. Asarning xitoycha nomi “Yuan-chao 
bi s h i ” ( “Y uan su lo la s in in g 1 maxfiy tarixi” ) deb ataladi. U Xitoy, 
M o‘g‘uliston, Markaziy Osiyo va O'zbekistonning XIII asrdagi tarixi bo'yicha 
muhim manba hisoblanadi. Unda nayman, kerait, o ‘ng‘ut, uyg'ur, qorliq 
va boshqa turkiy xalqlaming Chingizxon xuruji paytidagi tarixi va ularning 
mo'g'ul asoratiga tushib qolishi haqida qimmatli m a’lumotlarni uchratamiz.
“ Mongol-un niucha tobchan” xitoy tiliga 1404-yili tarjima qilingan. 1800- 
yili istifodaga kiritilgan. Asar 1866-yili P.Kafarov tarafidan rus tiliga tarjima 
qilingan va so'zboshi, xitoycha matni va lug'atlar bilan qo'shib, 1941-yili 
S.A.Kozin tomonidan “Сокровенное сказание” nomi bilan chop etilgan. 
Asarning E.Xyonning tarafidan amalga oshirilgan nemischa nashri mavjud.
4.2 .2 . «Szin-shi»
“ Szin-shi” (“Szin sulolasining2 tarixi”) nomli asarso'nggi yuan imperatori
1 Y u an su lo la si — X ito y n i 1259— 1 3 3 2 -y ilIa rd a id o ra q ilg a n su lo la . A so sc h isi X u b ila y x o n
(1 2 6 0 -1 2 9 4 ) .
! S zin su lo lasi — 2 6 5 —4 2 0 -y y .
162

---

Shindi (To‘g‘o n Temur) davrida, xitoy olimi va yozuvchisi Ouyan Sian 
tomonidan yozilgan. Unga m o‘g‘ul imperatorlari davrida yozilgan va keyincha 
yo'qolgan “ Shilu” (“ Sahih yozuvlar”) nomli solnomasi asos bo'lgan.
“ Szin-shi” t o ‘rt qismdan iborat: 1) Szin sulolosining siyosiy tarixi; 2) 
Szin davlatining m a ’muriy, harbiy, huquqiy, moliyaviy, iqtisodiy, m a ’naviy 
va ilmiy tizimlari; 3) Szin imperatorlari; 4) imperatorlar va ularning oilalari, 
davlat arboblari, sarkardalari va madaniy arboblarining taijimai holi.
Asarning t o ‘rtinchi qismida o ‘sha vaqtlarda Markaziy Osiyoda istiqomat 
qilgan turkiy xalqlar, uyg‘urlar, o ‘ng‘itlar va boshqalar, ular bilan olib 
borilgan elchilik m unosabatlari, ularning boshliqlarini harbiy xizmatga 
jalb qilish haqida m a ’lum otlar bor.