Manbashunoslik

5.2 .4 . «Tarixi muluki Ajam»
Alisher Navoiyning ikkinchi tarixiy asari «Tarixi muluki Ajam» dir. 
890/1485-yildan so'ng yaratilgan bu asarda Eronda hukmronlik qilgan 
to'rt sulola: Peshdodiylar, Kayoniylar, Ashkoniylar va Sosoniylar to'g'risida 
m a ’lumot keltirilgan. Asar oxirida Sulton Husayn Mirzo madhi o'rin 
olgan. Agar biz aw alro q yaratilgan «Saddi Iskandariy» dostonida ham
186

---

t o ‘rt sulola haqidagi m a ’lumot borligini nazarda tutsak, doston yaratish 
jarayonida Alisher Navoiy t o ‘plagan m a ’Ium otlam i maxsus tarixga oid 
asar sifatida ijod qilgan ko'rinadi. Bunda Alisher Navoiy yuqorida nomlari 
zikr etilgan asarlar qatorida yana A b u -l-H a y r Nasiriddin Abdulloh binni 
U m a r u l- Q o z i Bayzaviyning (vaf.685/1266) «N izom ut-tavorix» (yozilgan 
674/1275), Abu H om id G ‘azzoliyning (1058—1 111) «Nasihat ul-muluk» 
va b o s h q a a s a r l a r n i , x u s u sa n o ‘z z a m o n d o s h i M i r M u h a m m a d
M irxondning «Ravzat us-safo» asaridan boxabar holda, Eron tarixiga 
oid arab va fors tillarida tarixiy asarlardan farqli, bu kitobni turkiy tilda 
yaratdi. Ushbu asardagi shaxslar t o ‘g‘risidagi m a ’lum otlar Alisher Navoiy 
o 'zining dostonlarida ham mavjudligini eslatib o'tgan. Bu asar ilmiy 
tanqidiy matnini sharqshunos L.Xalilov tuzib, nom zodlik dissertatsiyasini 
himoya qilgan edi. Afsus, ham o n uning tanqidiy m atni chop etilmagan.
«Tarixi muluki Ajam» asarini m a ’lum darajada, «Xamsa», xususan 
«Saddi Iskandariy» dostoniga tarixiy-ilmiy ilova sifatida ham qabul qilish 
m u m k in . U n i n g ichidagi m a ’l u m o t l a r n i n g s h e ’riy ifodasi «Saddi 
lskandariy»da keltirilgan bo'lib, ularni boshqa tarixiy asarlar bilan qiyosiy 
o'rganish Alisher Navoiyning tarixchi olim sifatidagi ijod qirralarini 
ochishga yordam berishi mumkin.