Manbashunoslik

uning o ‘g‘i!lari hukmronlik qildilar. Ulardan 
keyin 1060-yilgacha Abu 
Is’hoq Ibrahim ibn Nasr hukm yuritgan. U 
Qoraxoniylar poytaxtini 0 ‘zganddan 
(Faig‘ona 
vodiysidan) 
Samarqandga 
ko ‘chirib olib keldi. U ning vafotidan 
keyin o ‘g‘illari o'rtasida taxt uchun 
kurash boshlandi. Bu kurashda Abu 
Is'hoq Ibrohim ibn 
N asm ing 
Shams 
ul-m ulk N a sr ismli o'g'li g‘olib chiqdi.
Sham s ul-m ulk Nasr davrida (1068—1080) Qoraxoniylar va Saljuqiylar 
o 'r t a s i d a T e r m iz va Balx u c h u n k u ra s h k u c h a y d i. B uning ustiga 
T a m g ‘o c h x o n Q o d ir Y u su f va u n in g o 'g 'il l a r i u n g a qarshi kurash 
boshladilar va Sirdaryoning shimoliy sohilidagi yerlami ham da Fatg'onani 
un d an tortib oldiiar.
A bu Is’hoq Ib rohim ibn N a sr va u n in g avlodi bilan m u s u lm o n
ruhoniylari o'rtasidagi ziddiyatlar Sham s ul-m ulkning taxt vorislari Xidir 
va A h m ad (1081 — 1089) davrida benihoyat kuchaydi. Saljuqiy Malikshoh 
I 1089-yili M ovarounnahrga q o ‘shin tortib, Buxoro va S am arqandni 
zabt etdi. Lekin, Saljuqiylar tez orada sulh tuzib, M ovarounnahrdan 
chiqib ketishga majbur bo'ldiiar. S ulton S anjar davrida (1118—1157), 
1130-yildan boshlab, Qoraxoniylar unga tobe bo'lib qoldilar. M am lakatda 
siyosiy tarqoqlik kuchaydi — viloyat va o'lkalam ing ko pchiligi mustaqillik 
e ’lon qildi. Ana shunday mustaqil viloyatlardan biri Buxoro bo'lib, bu 
yerda hokimiyat Sadrlar (Burhoniylar) deb ataluvchi ruhoniylar sulolasi 
(1130—1207) qo'liga o'tdi.
Q ora x o n iy la r inqirozga yuz tu tg a n va M o v a r o u n n a h r tarqoqlik 
iskanjasiga tushib qolgan paytda, uning shimoli-sharqiy va g'arbiv tarafida 
ikki yirik harbiy siyosiy kuch paydo bo'ldi. Bulardan biri qoraxitoylar 
bo'lib (etnik tarkibi aniqlanm agan), b a ’zi m a ’lumotlarga ko'ra, ularning 
asli tungus, ayrim olimlarning fikricha m o'g'ul edi. Ular XII asr boshlarida 
dastlab C hug'uchak, keyinchalik Bolosog'un shahri bilan birga butu n
Yettisuv vohasini ishg'ol qildilar. Qoraxitovlaming oliy hukmdori gurxon 
deb atalgan. Yana bir yirik harbiy siyosiy kuch Xorazm da shakllandi. 
Ilgari Saljuqiylarga tobe bo'lgan Xorazm 1127-yili mustaqillikka erishdi.
X II 
asrning 30-yillari boshlaridan qoraxitovlam ing M ovarounnahrga 
talonchilik xurujlari boshlandi. U la r S h o s h va F arg'ona bilan kifoyalanib 
qolm ay, Zarafshon ham da Qashqadaryo vohalariga ham kirib bordilar. 
Qoraxitoylar 1138-yili Sam arqand xoni Qoraxoniy M ahmudxonni (1132— 
1141) to r-m o r keltirdilar va katta o 'lp o n olib, Ycttisuvga qaytib keldilar. 
1141-yili ular Samarqandga yaqin Katavon degan joyda M ahm udxon va 
Sulton Sanjarning birlashgan kuchlarini t o r - m o r kcliirib, S am arqand, 
so'n gra Buxoroni egalladilar. Lekin, ular Yettisuvdan M ovarounnahrga
143

---

ko'chib o'tm adilar, balki h ar yili o ‘lpon olib turish bilan kifoyalandilar.
Xorazmning mustaqillikka erishuvi Xorazm shoh Otsiz (1127—1156) 
nomi bilan bog‘liq. U qisqa vaqt ichida Sirdaryoning quvi oqim ida 
joylashgan J a n d shahrini va M ingqishloqni egalladi. Sulton S anjar 
Xorazmni yana bo'ysundirishga harakat qildi, lekin bunga erisha olmadi. 
El A srlo n (1 1 5 6 —1172) va S u lt o n T a k a s h (1 1 7 2 —1200) v a q tid a
X ora zm shohlar davlati b irm u n c h a m ustahkam landi. X o ra zm sh o h lar 
1156—1192-yillar orasida H ind daryosidan Irooqacha b o ‘lgan yerlarni 
b o ‘ysundirishga muvafTaq b o ‘ldilar. Xorazmshoh M u h am m ad (1200— 
1220) davlati hududini juda kengaytirdi. 1206 va 1212-yillarda Buxoro 
va Samarqandni bosib oldi, 1210-yili esa Yettisuvda G urxon q o ‘shinlariga 
qaqshatqich zarba berdi va bu bilan qoraxitoylarning M ovarounnahrga 
bo'lgan d a ’volariga chek q o ‘ydi. A m m o, bu ulkan davlat markazlash- 
magan va m ustahkam em as edi. Shuning uchun h am u m o ‘g ‘ullarning 
kuchli zarbasiga dosh berolmadi.
Qoraxoniylar davrida davlat tepasida xon (m anbalarda T o m g ‘ochxon) 
turgan va u rasman oliy hu k m d o r hisoblangan, aslida esa nomigagina 
shunday bo'lib, ijtimoiy-siyosiy hayotda ulus hokimlarining, manbalarda 
ular iligxon atalgan, tutgan mavqei kuchli bo'lgan. Ulardan ayrimlari 
m ustaqil siyosat yuritg an lar. F a r g 'o n a (m a rk a z i O 'z g a n d ) h a m d a
Movarounnahr (markazi Sam arqand) iligxonlari shular jumlasidandir. 
Qoraxoniylar davlat tuzulmasi haqida m a ’lumot kam. Lekin vazir, sohib 
barid, mustavfiy atalmish lavozimlarning mavjud bo'lishiga qaraganda, 
ular davrida ham Somoniylar davlati idoralari saqlangan ko'rinadi.
XI asrdan boshlab O'z bekistonda yerga egalik qilishning yangi shakli
— iqto’, toj-u taxt oldida ko'rsatgan xizmatlari uch u n shahzoda va 
xonzodalar, am ir va mansabdorlarga in’om tariqasida beriladigan yer- 
suv, taraqqiy eta boshladi.
Qoraxitoylar bosib olingan yerlardan o 'lp o n yig'ib olish (ha r bir 
xonadondan bir dinor miqdorida) bilan kifoyalandilar.
Mehnatkash xalqning ahvoli og'ir edi. U ikki to m o n la m a , mahalliy 
yirik yer egalari va xorijlik bosqinchilar zulmi ostida qoldi, m untazam
ravishda xiroj ham da boshqa soliq va jarimalar to'lab turishga, davlat, 
xon va yirik yer egalarining shaxsiy qurilishlarida tekinga ishlab berishga 
majbur edilar.
Bu davrda chet el bosqinchilariga qarshi xalq qo'z g'o lonlari ham 
bo'ldi. Masalan, 1206-yili Buxoroda va 1212-yili Sam arqandda bo'lib 
o'tgan kosiblar qo'zg'olonlari shular jumlasidandir.
X—XII asriarda O'zbekistonda ilm-fan, adabiyot birmuncha rivoj topti,
144

---

Buxoro, Sam arqand, Toshkent, Termiz, Marv, Gurganj kabi shaharlar 
kengaydi, rivojlandi. Bu davrda Abu R ayhon Beruniy (973—1048), Abu 
Ali ibn Sino (980—1037), Abu Bakr M u h a m m a d ibn J a ’far Narshaxiy (X 
asr), M ah m u d Koshg‘ariy (taxminan 1029—1038-yillar orasida tug'ilgan) 
kabi zabardast olimlar, Unsuriy, A m ’oq Buxoriy, S o ‘zaniy Samarqandiy, 
Nizom iy Aruziy Samarqandiy, Yusuf Xos Xojib Bolasog‘uniy kabi ajoyib 
shoirlar va adiblar yetishib chiqdilar. M am lakatim izda ko'plab masjid, 
madrasa, karvonsaroylar, baland m inoralar va boshqa mahobatli bino va 
inshootlar barpo etildi. Hazora tumanidagi (Buxoro) Deggaron masjidi, 
o 'sh a atrofdagi Raboti malik karvonsaroyi (XI asr), Buxorodagi masjidi 
kalon (1127-yili qurilib bitkazilgan), Vobkentdagi minora (1198—1199- 
yillari qurilgan), Shohi zinda va Afrosiyobdagi (Samarqand) ayrim binolar, 
Xorazmdagi Bo‘ron q a l’a, Noib q a l’a va Faxriddin Roziy maqbarasi 
(XII asr), shuningdek, hozirgi Qirg‘iziston va Turkm aniston o ‘rnida 
qurilgan bino va inshootlar shular jum dasidandir.