Manbashunoslik

devoni vazir 
( Bosh m ahkam a), 
devoni mustavfly 
(moliya ishlari mahkam asi), 
devoid omid ul-mulk 
(insho 
va elchilik idorasi), 
devoni sohib shurat 
(amir gvardiyasi ishlari bilan 
shug'ullanuvchi idora)1, 
devoni sohib band 
(pochta ishlari m ahkamasi), 
devoni 
m ushrif (o'ziga xos davlat xavfsizligi idorasi), 
devon ad-diya 
(amirning yer-mulkini boshqaruvchi idora), 
devoni muxtasib 
(shariat ishlari 
mahkamasi), 
devoni vaqf 
(vaqf ishlarini nazorat qiluvchi idora), 
devoni
1 A m ir g v a rd iy a si tu rk g 'u lo m la r id a n ta s h k il to p g a n va d a v la tn i id o ra q ilish d a k a tta rol
o 'y n a g a n .
141

---

quzzot (qozilik m ahkam asi) yordam ida boshqargan. Lekin, davlatni 
boshqarishda turk amirlarining roli juda katta b o ‘ldi.
Somoniylar davrida hunarm andchilik va savdo-sotiq rivojlandi. Buni 
Buxoro, Sam arqand, Marv, Balx, G ‘azni, Hirot va Toshkent kabi yirik, 
taraqqiy etgan shaharlar misolida ko‘ramiz. Bu davlatning Hazar xoqonligi, 
Bulg‘or xonligi, Rus va Xitoy bilan iqtisodiy-madaniy aloqalari birm uncha 
rivoj topdi.
Bu davr ilm-fan va madaniyatning o 'r ta asr sharoitida benihoyat 
rivojlangan davri hisoblanadi. Rudakiy, Daqiqiy, Firdavsiy singari ulkan 
shoirlar, Farobiy, Beruniy, Ibn Sinodek allomalar yetishib chiqdilar.
Katta yer egaligi munosabatlarining rivojlanishi, mahalliy yer egalari 
bilan byurokratik apparat, katta yer egalari bilan ijarachi d e h q o n lar 
o'rtasidagi ziddiyatlar natijasida o'zaro feodal kurash va yirik yer egalarining 
ayirmachilik — aj'ralib chiqishga bo'lgan harakati kuchayib ketdi.
X 
asr oxirlariga kelib feodal tarqoqlik yanada kuchaydi. Hamadon, Isfahon 
va Rayda Buvahiylar, Tabariston va Jurjonda Ziyoriylar mustaqillikka 
erishdilar. 962-yilda Somoniylarning G 'a znidagi noibi Alptakin ham
mustaqillik e ’lon qildi. Sirdaryoning o'ng sohilidagi yerlar, shuningdek, 
Chag'oniyon va Xorazm ham Somoniylanga itoat etishdan bosh tortdilar.
Mamlakatda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy parokandalikdan Qoraxoniylar 
ustalik bilan foydalandilar. Ular 996-yili Zarafshonning shimoliy tarafidagi 
b a r c h a y e rla rn i, 999-yili esa B u x o ro n i ish g 'o l e tib , S o m o n i y l a r
hukmronligiga barham berdilar.
Qoraxoniylar (X asrning 90-yillarida Sharqiy Turkiston, Yettisuv va 
Tyanshanning janubiy qismida tashkil topgan feodal davlatga asos solgan 
sulola) 996—999-yillari Nasr ibn Ali (1012-yili vafot etgan) boshchiligida 
butun M ovarounnahrni egalladi. Faqat Somoniylar lashkarboshisi Abu 
Ibrohim Ismoil (Muntasir) 1001 -vilgacha Qaroxoniylar bilan kurashdi, 
lekin ulardan ustun kelolmadi.
Nasr ibn Alidan keyin M ovarounnahrni Iligxon A!i takin( 1034-yiIning 
kuzida vafot etgan) idora qildi. 1025-yili K o sh g 'a r xoni Q o dirxon 
(Tam g'ochxon) bilan M ahm ud G 'aznaviy (998—1030-yy.) birgalikda 
Movarounnahr ustiga yurish boshladilar. Ali takin Buxoro va Samarqandni 
qoldirib cho'lga chekinishga majbur bo'ldi. Ittifoqchilar Movarounnahrda 
o'zlarining harbiy-siyosiy mavqelarini mustahkamlay olm adilar va uni 
tashlab chiqishga majbur bo'ldilar.
1032-yili Xorazm hukmdori Oltintosh (1017—1032) ham urinib ko'rdi, 
lekin uning barcha harakatlari zoye ketdi. Tarixiy manbalar, masalan, 
Abulfazl Bayhaqiy bergan m a ’Iumotlarga qaraganda, Ali takindan keyin
142

---

taxm inan 1040-yilga qadar