Manbashunoslik va tarixshunoslik

Esdaliklar va boshqa memuar manbalar. 
Turkiston o‘lkasining tarixi o‘sha davrda yashab o‘tgan arboblarning 
esdaliklari, kundaliklari va maktublarida xam o‘z aksini topgan. Rus zobiti V. 
Tixmenevning «Xiva xonligining zabt etilishi» rassom V. Vereshchaginning 
«1868 yilda Samarqanda» xamda Fedchenko, Logofet, Xoroshxin, Aminov kabi 
olim va sayyoxlarning xotiralarida chor Rossiyasining Xiva xonligi va Buxoro 
amirligini bosib olish tafsilotlari, mustamlaka Turkistonning siyosiy va iqtisodiy 
axvoli aks etgan. Maxalliy mualliflar qalamiga mansub bo‘lgan esdaliklar xam 
e’tiborga loyiqdir. Axmad Donish, Sadriddin Ayniy, Sadr Ziyo, Mirzo Abdulazim 
Somiy kabi tarixchi va yozuvchilarning qalamiga mansub asarlarda xuddi shu 
voqealar boshqacha nigox bilan yoritiladi. Muxammad Aziz Marg‘iloniyning 
«Tarixiy Aziziy», Mirzo Olim Maxmud Xo‘janing «Tarixi Turkiston», Avaz 
Muxammad Attor Xo‘qandiyning «Tarixiy jaxonnomoyi», Muxammad YUsuf 
Bayoniyning «SHajarayi Xorazmshoxiy» nomli asarlarida Rossiya istilosi va 
uning og‘ir oqibatlari konkret faktlar va jonli lavxalarda ko‘rsatilgan. 
 

---

41 
Mavzu-7: 
O‘ZBEKISTONNING XX ASR TARIXIGA OID MANBALARI 
 
 
Reja: 
1. Sovetlar se’ezdlarining qarorlari, partiya tashkilotlarining hujjatlari manba 
sifatida
2. O‘zbekistonning 1925 – 1945 yillardagi tarixini yorituvchi manbalar
3. O‘zbekistonning 1945-1991 yillardagi tarixiga oid hujjatlar 
O‘zbekiston SSRning Oliy qonun chiqaruvchi va ijroiya organlari 
xujjatlari. 
 
1917 yil oktyabr to‘ntarishi natijasida Turkiston xalqlarining milliy-ozodlik 
xarakati bostirilgandan so‘ng, o‘lkada uzil-kesil Sovet xokimiyati o‘rnatildi. 70 
yildan ziyod muddat davomida xalqimiz SSSR deb atalgan davlat tarkibida xayot 
kechirdi. Bu davrda yurtimizda sodir bo‘lgan siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy 
jarayonlar nixoyatda xilma-xil tarixiy manbalarda o‘z aksini topdi. Sovet davri 
tarixini o‘rganishda Turkiston SSR (1918-1924) va O‘zbekiston SSR (19225-1991) 
Buxoro va Xorazm respublikalari (1920-1924)ning oliy qonun chiqaruvchi va 
ijroiya organlarining xujjatlari asosiy axamiyatga egadir. SHuni aloxida ta’kidlab 
o‘tish kerakki, yuqorida eslatib o‘tilgan respublikalar rasman mustaqil davlatlar 
deb tan olinsada, amalda ular xaqiqiy suverinitetdan maxrum edilar. SHu boisdan 
ular oliy qonun chiqaruvchi va ijroiya organlari qabul qilgan qarorlar asosan 
yuqoridan belgilab berilar edi. O‘rta Osiyo respublikalari markaz belgilab bergan 
yo‘ldan borishga kommunistlik partiya (RKP (b) VKP (b) KPSS)ning strategik 
maqsadlarni amalga oshirishga majbur edilar.
Xozirgi O‘zbekiston xududida mavjud bo‘lgan respublikalarning oliy qonun 
chiqaruvchi organlari 1937 yilga qadar, ishchi, dexqon va soldat deputatlari s’ezdi 
xisoblanardi. Muntazam ravishda chaqirilib turgan sovetlarning s’ezdlarida mazkur 
respublikalar konstitutsiyalari, qonunlar va qarorlar qabul qilinar edi.
Sovetlar s’ezdlari xujjatlarida urushdan oldingi yillarda Sovet davlatining 
O‘zbekistonda amalga oshirgan iqtisodiy siyosati, ijtimoiy tadbirlari o‘z ifodasini 
topgan. 
1937 yilda qabul qilingan O‘zbekiston SSRning yangi konstitutsiyasiga 
muvofiq, respublikamizning Oliy qonun chiqaruvchi organi O‘zbekiston SSR Oliy 
Soveti (1989 yildan so‘ng - O‘zbekiston SSR Oliy Kengash) edi. Oliy Sovet 
odatda xar 3-4 oy bir marta sessiyaga yig‘ilib, unda turli qonun va qarorlar qabul 
qilinar, respublika konstitutsiyasiga tegishli o‘zgarishlar kiritilar edi. Mazkur 
xujjatlarni o‘rganish o‘sha davrda O‘zbekistonda amalga oshirilgan siyosat xaqida 
tasavvur qilish imkonini beradi.
Sovet davrida yurtimizda sodir bo‘lgan siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy 
jarayonlar bu erda mavjud bo‘lgan respublikalar (TASSR, Buxoro va Xorazm
SSR, O‘zbekiston SSR) oliy ijroiya organlari-Xalq Komissarlari Soveti (Buxoro 
va Xorazmda-Xalq Nozirlari Kengashi va Ministrlar Soveti (1946-1991)ning 
qarorlari va boshqa xujjatlarida o‘z aksini topgan. Mazkur xujjatlar Sovet davri 

---

42 
tarixini o‘rganishda birinchi darajali axamiyatga ega manbalar sanaladi. Lekin bu 
xujjatlar sotsialistik mafkura ruxi bilan yo‘g‘rilganligini esdan chiqarmaslik kerak. 
O‘sha davrdagi barcha ijtimoiy jarayonlarga sinfiylik pozitsiyasidan yondashish 
tamayili bu xujjatlarda yaqqol namoyon bo‘lganligini kuzatish mumkin.