Mantiq ilmi o‘rganadigan masalalar va uning asosiy qonunlari. Mantiq ilmi jamiyat tarixida ikki ming yildan ko‘proq davr mobaynida o‘rganib kelinadi

Tafakkur qonunlari. Inson bilish jarayonida buyum va hodisalar, ularning sifat, xususiyatlari haqida tushunchalar hosil qiladi, fikr-mulohaza yuritadi, ularni mantiqiy boglab, xulosalar hosil qiladi. Bu jarayonni tushunish uchun tafakkur shakli va tafakkur qonuni nima ekanligini bilib olish zarur. Tafakkur qonunlariga amal qilish to‘g‘ri, tushunarli, aniq, izchil, ziddiyatsiz, asoslangan flkr yuritishga imkon beradi. Aniqlik, izchillik, ziddiyatlardan xoli bolish va asoslanganlik to‘g‘ri tafakkurlashning asosiy belgilaridir. Bular mantiqiy qonunlarning asosini tashkil etuvchi belgilar bolganligi uchun, ularning har birini alohida-alohida ko‘rib chiqamiz.

• Tafakkur qonunlari. Inson bilish jarayonida buyum va hodisalar, ularning sifat, xususiyatlari haqida tushunchalar hosil qiladi, fikr-mulohaza yuritadi, ularni mantiqiy boglab, xulosalar hosil qiladi. Bu jarayonni tushunish uchun tafakkur shakli va tafakkur qonuni nima ekanligini bilib olish zarur. Tafakkur qonunlariga amal qilish to‘g‘ri, tushunarli, aniq, izchil, ziddiyatsiz, asoslangan flkr yuritishga imkon beradi. Aniqlik, izchillik, ziddiyatlardan xoli bolish va asoslanganlik to‘g‘ri tafakkurlashning asosiy belgilaridir. Bular mantiqiy qonunlarning asosini tashkil etuvchi belgilar bolganligi uchun, ularning har birini alohida-alohida ko‘rib chiqamiz.

Ayniyat qonuni. Biror buyum yoki hodisa haqida fikr yuritilganda, ularga xos bolgan barcha muhim belgilar, qamrab olinadi. Predmet haqidagi fikr necha marta va qanday holatda takrorlanishiga qaramasdan doimiy, o‘zgarmas va qat’iy mazmunga ega boladi. Tafakkurga xos bolgan bu aniqlik xususiyati Ayniyat qonunining mohiyatini tashkil etadi. Ayniyat qonuniga ko‘ra, ma’lum bir predmet yoki hodisa haqida aytilgan ayni bir fikr ayni bir muhokama doirasida ayni bir vaqtda o‘z-o‘ziga tengdir. Bu qonun formal mantiq ilmida «А—А» formulasi bilan ifodalanadi. Ayniyat qonunining asosiy talabi quyidagicha: fikrlash jarayonida turli fikrlarni aynanlashtirish va, aksincha, o‘zaro aynan bolgan fikrlarga teng emas, deb qarash mumkin emas. Bu mantiqiy tafakkurning muhim shartlaridan biridir. Fikrlash jarayonida bu qonunni bilib yoki bilmasdan buzish holatlari uchraydi. Ba’zan bu holat bir fikrning tilda turli xil ifodalanishi bilan bogliq boladi. Tilda mavjud bolgan omonim va sinonim so‘zlarning qollanishi ham ba’zan turli fikrlarning o‘zaro aynanlashtirilishiga, ya’ni noto‘g‘ri muhokamaga olib keladi. Bahs-munozara jarayonida qanday qilib bolsa ham raqibini aldash va yutib chiqish maqsadida Ayniyat qonuni talablarini ataylab buzuvchilar soflstlar deb ataladi, ularning ta’limoti esa sofistika deyiladi. 0 ‘zbek xalqiga xos bolgan askiya san’atida Ayniyat qonuni talabining ataylab buzilishini so‘zlarning o‘z ma’nosida emas, balki ko‘chma ma’nolarda qollanishini kuzatish mumkin. Bu o‘ziga xos so‘z o‘yini bolib, unda qollaniladigan nozik qochirimlar askiya aytuvchining mahoratini ko‘rsatadi va tinglovchilarning kulgusiga sabab boladi. Aytish mumkinki, hayotda, amaliyotda tushunchalarning turli ma’nolarda qollanilishi g'arazli yoki beg‘araz, yaxshi yoki yomon maqsadlarga xizmat qilishi mumkin. Ayniyat qonuni tafakkurga, uning barcha elementlari, shakllariga xos bolgan umumiy mantiqiy qonundir. Bu qonunning talablari tafakkurning har bir shakliga xos bolgan konkret qoidalarda aniq ifodalanadi

• Ayniyat qonuni. Biror buyum yoki hodisa haqida fikr yuritilganda, ularga xos bolgan barcha muhim belgilar, qamrab olinadi. Predmet haqidagi fikr necha marta va qanday holatda takrorlanishiga qaramasdan doimiy, o‘zgarmas va qat’iy mazmunga ega boladi. Tafakkurga xos bolgan bu aniqlik xususiyati Ayniyat qonunining mohiyatini tashkil etadi. Ayniyat qonuniga ko‘ra, ma’lum bir predmet yoki hodisa haqida aytilgan ayni bir fikr ayni bir muhokama doirasida ayni bir vaqtda o‘z-o‘ziga tengdir. Bu qonun formal mantiq ilmida «А—А» formulasi bilan ifodalanadi. Ayniyat qonunining asosiy talabi quyidagicha: fikrlash jarayonida turli fikrlarni aynanlashtirish va, aksincha, o‘zaro aynan bolgan fikrlarga teng emas, deb qarash mumkin emas. Bu mantiqiy tafakkurning muhim shartlaridan biridir. Fikrlash jarayonida bu qonunni bilib yoki bilmasdan buzish holatlari uchraydi. Ba’zan bu holat bir fikrning tilda turli xil ifodalanishi bilan bogliq boladi. Tilda mavjud bolgan omonim va sinonim so‘zlarning qollanishi ham ba’zan turli fikrlarning o‘zaro aynanlashtirilishiga, ya’ni noto‘g‘ri muhokamaga olib keladi. Bahs-munozara jarayonida qanday qilib bolsa ham raqibini aldash va yutib chiqish maqsadida Ayniyat qonuni talablarini ataylab buzuvchilar soflstlar deb ataladi, ularning ta’limoti esa sofistika deyiladi. 0 ‘zbek xalqiga xos bolgan askiya san’atida Ayniyat qonuni talabining ataylab buzilishini so‘zlarning o‘z ma’nosida emas, balki ko‘chma ma’nolarda qollanishini kuzatish mumkin. Bu o‘ziga xos so‘z o‘yini bolib, unda qollaniladigan nozik qochirimlar askiya aytuvchining mahoratini ko‘rsatadi va tinglovchilarning kulgusiga sabab boladi. Aytish mumkinki, hayotda, amaliyotda tushunchalarning turli ma’nolarda qollanilishi g'arazli yoki beg‘araz, yaxshi yoki yomon maqsadlarga xizmat qilishi mumkin. Ayniyat qonuni tafakkurga, uning barcha elementlari, shakllariga xos bolgan umumiy mantiqiy qonundir. Bu qonunning talablari tafakkurning har bir shakliga xos bolgan konkret qoidalarda aniq ifodalanadi