Mantiq ilmining predmeti, asosiy qonunlari. Tushuncha tafakkur

 
Tushunchalarni bo’lish
Tushunchaning hajmini unda aks etgan predmetlarni ayrim guruhlarga (ayrim predmetlarga) ajratish 
yo’li bilan aniqlashga tushunchani bo’lish deyiladi. Bo’lish amalini bo’linuvchi tushuncha (hajmi 
aniqlanishi lozim bo’lgan tushuncha), bo’lish asosi (predmetning tushunchada fikr qilinadigan birorta 
umumiy belgisi) va bo’lish a’zolari (bo’lish natijasida hosil qilinadigan tur tushunchalar) tashkil etadi. 
Masalan, «inson»larni (bo’linuvchi tushuncha) jinsiga ko’ra, (bo’lish asosi) erkak va ayollar (bo’lish 
a’zolari)ga ajratish yo’li bilan uning hajmi aniqlanadi. Bo’linuvchi tushuncha – jins tushuncha, bo’lish 
a’zolari – tur tushunchalar bo’lib, ular o’zaro birga bo’ysunish munosabatidadirlar. 
Tushunchalarni bo’lish amalini predmetlarni qismlarga ajratishdan farq qilish lozim. Masalan, 
avtomobilni kuzov, shassi, dvigatel va shu kabilarga ajratsak, uni qismlarga bo’lgan bo’lamiz. Predmetning 
qismi predmetning umumiy belgilariga ega bo’lmasligi mumkin. Shuning uchun ham «Kuzov 
avtomashinadir», degan mulohaza hosil qilsak, u xato bo’ladi. Agar «Avtomobil» tushunchasini «Yengil 
avtomobil», «Yuk tashuvchi avtomobil» tushunchalariga ajratsak, uni bo’lgan bo’lamiz. 
Bo’lishning ikkita turi mavjud: asos bo’lgan belgining o’zgarishiga qarab bo’lish va dixotomik 
bo’lish. Birinchi turida predmetning birorta umumiy belgisi bo’lish uchun asos qilib olinib, uning 
Д 
С 
В 
А 
Д 
С 
В 
А 

---

o’zgarishiga muvofiq holda predmetlarning ayrim guruhlari aniqlanadi. Masalan, burchakning o’zgarishiga 
qarab «uchburchak» tushunchasi uchta tur tushunchaga: «to’g’ri burchakli uchburchak», «o’tmas burchakli 
uchburchak», «o’tkir burchakli uchburchak»larga ajratiladi. Bo’lish asosi qilib bo’linuvchi tushunchaning 
mazmunida fikr qilinadigan har qanday umumiy belgini olish mumkin. Masalan, «uchburchak» 
tushunchasini tomonlariga qarab «teng tomonli uchburchak», «teng yonli uchburchak», «turli tomonli 
uchburchak» tushunchalariga ajratish mumkin. 
Tushunchaning qaysi belgisini bo’lish asosi qilib olish bo’lishda hal qilinishi lozim bo’lgan vazifaga 
bog’liq. Lekin qanday vazifani hal qilishdan qat’i nazar, bo’lish o’zining obyektiv asosiga ega bo’lishi 
lozim, ya’ni bo’lish asosi bo’lgan belgi predmetning umumiy belgisi bo’lishi shart.