Mantiq ilmining predmeti, asosiy qonunlari. Tushuncha tafakkur

Genetik ta’rifda aniqlanuvchi tushunchaning mazmuni u ifodalagan predmetning kelib chiqishini 
ko’rsatish orqali ochib beriladi. Masalan, «Oksid metallarning kislorod bilan reaksiyaga kirishishi 
natijasida hosil bo’lgan kimyoviy birikmadir», degan ta’rif genetik ta’rifga misoldir. Bu ta’rifning mantiqiy 
tarkibi yaqin jinsi va tur belgisini ko’rsatish orqali ta’riflash bilan bir xildir. 
Ta’riflash ma’lum qoidalarga rioya qilishni talab etadi. Ular quyidagilardan iborat: 
a) ta’rif teng hajmli bo’lishi kerak, ya’ni aniqlanuvchi tushuncha hajmi bilan aniqlovchi 
tushunchalar hajmlari yig’indisi teng bo’lishi kerak. Bu qoida buzilsa, ta’rif yo haddan tashqari keng, yo 
haddan tashqari tor bo’lib qoladi. Masalan, «Mantiq tafakkurni o’rganuvchi fandir» – haddan tashqari keng, 
«Mantiq isbotlash tarkibini o’rganuvchi fandir» – haddan tashqari tor ta’rifdir; 
b) ta’rif aniq bo’lishi kerak. Buning uchun obrazli iboralar, mazmuni noaniq so’zlar ishlatilmasligi 
lozim. Masalan, «Xayol – uchqur ot», «Davlat dunyoviy ruhning siyosiy jihatdan namoyon bo’lishidir» 
(Gegel) degan ta’riflarda bu qoida talablari buzilgan. Ularda chuqur ma’no bo’lsa-da, tushunchaning 
mazmuni aniq ochib berilgan emas; 
v) ta’rif aylana shaklida bo’lib qolmasligi kerak. Ta’rif berishda aniqlovchi tushunchaning 
mazmunini aniqlash uchun aniqlanuvchi tushunchaning o’ziga murojaat etilsa, ta’rifda aylana hosil bo’ladi. 
Masalan, «Mantiq to’g’ri fikrlash haqidagi fandir», deyilganda ta’rifda aylana vujudga keladi. Chunki 

---

«To’g’ri fikrlash nima?» degan savolga, «U mantiq qonun-qoidalariga rioya qilingan holda fikrlashdir», 
deb javob berishga to’g’ri keladi, ya’ni «mantiq» tushunchasiga murojaat qilinadi. 
Tavtologiya ham shu qoidaning buzilishi natijasida sodir bo’ladi. Bunda aniqlanuvchi tushunchadan 
uning mazmunini ochish uchun foydalanilgan bo’ladi. Masalan, «Tamagir tamagirlik qiluvchi kishidir», 
desak, tavtologiyaga yo’l qo’ygan bo’lamiz. 
g) Ta’rif iloji boricha inkor shaklida bo’lmasligi kerak. Aks holda predmetga xos bo’lgan belgi 
o’rniga unda yo’q bo’lgan belgi ko’rsatiladi. Masalan, «Ong moddiy emas», degan ta’rif «ong» 
tushunchasining mazmunini yaxshi ochib bera olmaydi.