Mantiq ilmining predmeti, asosiy qonunlari. Tushuncha tafakkur

Tasniflash 
Tasniflash (turkumlash, klassifikasiya) tushunchalarni bo’lishning alohida turidir. Tasniflash 
predmetlarni ma’lum bir turlarga (kichik sinflarga yoki ayrim predmetlarga) ajratishdan iborat bo’lib, 
bunda har bir tur boshqalariga nisbatan o’zining aniq va qat’iy o’rniga ega. Tasniflash natijalari har xil 
jadvallar, tuzilmalar, grafiklar, kodekslar va shu kabilarda o’z aksini topadi. 
Mantiqda sun’iy va tabiiy tasniflar farq qilinadi. Sun’iy tasnif predmetlarning birorta umumiy 
belgisiga ko’ra amalga oshiriladi. Unga misol qilib kutubxonadagi kitoblar katalogini ko’rsatish mumkin. 
Tabiiy tasnifni amalga oshirish uchun bo’lish asosi qilib predmetlarning birorta muhim belgisini olish 
kerak. Ana shuning uchun ham u predmetlarning ayrim muhim xossalari haqida fikr yuritish, qonuniy 
bog’lanishlarini aniqlash imkonini beradi. Bunga Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy jadvali, 
Darvinning jonli tabiat predmetlari tasnifi misol bo’la oladi. 
Tasniflashda tushunchani bo’lish qoidalariga amal qilish zarur. 
Tasniflar nisbiy turg’un xarakterga ega. Ular bilishda va kundalik turmushda uzoq yillar davomida 
ishlatiladi. 

---

Albatta, bilimlarimizning taraqqiy etishi, yangi bilimlarning vujudga kelishi ko’p hollarda tasniflarga 
tuzatishlar kiritishni, ba’zan esa butunlay yangisi bilan almashtirilishini taqozo etadi. Shunga qaramasdan, 
tasniflash mavjud bilimlarimizni tizimga solish vositasi sifatida bilishda o’zining muhim ahamiyatiga ega 
bo’lib qoladi. 
 
Tushunchalarni ta’riflash (definisiya) 
Ta’riflash (yoki definisiya) tushunchaning mazmunini ochib beradigan mantiqiy amaldir. Ta’rif 
aniqlanuvchi va aniqlovchi qismlardan tashkil topadi. Aniqlanuvchi qismni mazmuni ochib berilishi lozim 
bo’lgan tushuncha, aniqlovchi qismni esa, aniqlanuvchi tushunchaning mazmunini ochib beruvchi 
tushunchalar tashkil etadi. Masalan, «mantiq to’g’ri tafakkur shakllari va qonunlarini o’rganuvchi falsafiy 
fandir» degan ta’rifda «Mantiq» aniqlanuvchi qismni, qolganlari esa aniqlovchi qismni hosil qiladi. 
Ta’riflash bilishda quyidagi asosiy vazifalarni hal qilishda yordam beradi: 1) tushunchada aks etuvchi 
predmetning muhim belgilarini ko’rsatadi; 2) tushunchani ifoda qiluvchi so’zning (terminning) ma’nosini 
ochib beradi; 3) termin hosil qilishga imkon beradi. Yuqoridagi vazifalardan qaysi birining hal qilinishiga 
qarab nominal va real ta’riflar farq qilinadi. 
Nominal ta’riflar yordamida predmetni tasvirlovchi murakkab ifodalar yangi termin bilan 
almashtiriladi hamda uning ma’nosi aniqlanadi. Masalan, «Mantiq grekcha «logos» so’zidan olingan 
bo’lib, tushuncha, fikr, so’z, qonuniyat kabi ma’nolarga ega», desak, mantiq tushunchasiga nominal ta’rif 
bergan bo’lamiz. «Til belgilarini o’rganuvchi fan semiotikadir», degan ta’rif ham nominal ta’rifga misoldir. 
Real ta’rifda predmetning muhim belgisi aniqlanadi. Masalan, «Atom – moddaning yadro va 
elektronlardan tashkil topgan zarrachasi», degan ta’rif real ta’rifdir. 
Real ta’rif aniq va noaniq ko’rinishlarda bo’lishi mumkin. Aniq real ta’rif predmetlarning muhim 
belgilarini to’g’ridan-to’g’ri ko’rsatib beradi. Noaniq real ta’rifda esa tushunchaning mazmuni yordamchi 
vositalar orqali ochib beriladi. Masalan, o’qigan parchamizda notanish terminlar uchrab qolganda, uning 
ma’nosini lug’atdan foydalanmasdan, boshqa so’zlarning ma’nosiga qarab aniqlashimiz mumkin. 
Aniq real ta’rifning ikkita asosiy turi mavjud: 1) yaqin jinsi va tur belgisini ko’rsatish orqali 
ta’riflash; 2) genetik ta’rif. 
Yaqin jinsi va tur belgisini ko’rsatish orqali ta’riflash real ta’rifning eng ko’p ishlatiladigan turi 
bo’lib, u ikkita bosqichdan tashkil topadi. Birinchi bosqichda aniqlanuvchi tushunchaning yaqin jinsi 
topiladi. Shu tariqa uning mazmuni qisman ochib beriladi. Ikkinchi bosqichda aniqlanuvchi tushunchaning 
shu jinsga kiruvchi boshqa tur tushunchalardan farqi aniqlanadi, ya’ni uning tur belgisi ko’rsatiladi. Shu 
tariqa mazkur tushuncha mazmunining qolgan qismi ochib beriladi. Masalan, bizning oldimizda 
«metafora» tushunchasining mazmunini aniqlash vazifasi turibdi, deylik. Bunda, avval aniqlanuvchi 
tushunchaning yaqin jinsi topiladi: u «so’z» tushunchasidir. «Metafora so’zdir» deyish bilan «so’z» 
tushunchasi mazmunida fikr qilinadigan muhim belgilarning metaforaga ham tegishli ekanligini 
ko’rsatamiz, ya’ni «metafora» tushunchasi mazmunini tashkil etuvchi umumiy belgilarni aniqlaymiz. 
Ko’chirma ma’noda ishlatilishi esa, metafora sifatida ishlatilayotgan so’zning tur belgisi, ya’ni individual 
belgisi hisoblanadi. Bu tur belgini yaqin jinsga qo’shib «Metafora ko’chirma ma’noda ishlatiladigan 
so’zdir», degan to’la ta’rif hosil qilamiz. Shu tariqa eng qisqa yo’l bilan, ya’ni yaqin jinsi va tur belgisini 
ko’rsatish bilan tushunchaning mazmunini aniqlaymiz.