Маoлумотнома

Чидамлиликни 
тарбиялашда 
юкламини 
критерияси 
ва 
компонентлари муҳим аҳамият касб этади. Чидамлилик машғулотлар 
давомида спортчини бир оз бўлсада чарчашни ҳис қилиши орқали 
ривожланишига эътибор берсак юкламадан сўнг тикланиш жуда оз вақт 
ичида содир бўлса чидамлиликни ривожланмаслиги маълум бўлади. Иш 
ҳажми катта бўлиб чарчоқ ҳис қилиш билан бажарилса организм юкламага 
мослаша бошлайди ва қатор машғулотлардан сўнг чидамлиликни ортиб 
бораётганлиги кўзга ташланади. Мослашув организмдаги ўзгаришлар 
даражаси, юкламага жавоб реакцияси характери, уни кўлами йўналиши 
орқали содир бўлади. Ҳар хил типдаги нагрузкада чарчоқ бир хил бўлмайди. 
Циклик машқларни бажаришда чидамлилик учун юкламанинг тўла 
тавсифини қуйидаги беш компонентда кўришимиз мумкин; 
1) машқни абсолют интенсивлиги (ҳаракатланиш тезлиги);
2) машқни давомийлиги (узунлиги); 
3) дам олиш интервалининг катта кичиклиги; 
4) дам олишнинг характери (актив ёки пассив); 
5) машқни такрорлашлар (қайтаришлар) сони; 
Бу компонентларни бир-бири билан ўзаро узвий олиб бориш орқали 
берилган юклама организмнинг фақат жавоб реакцияси кўламигагина эмас, 
ҳатто унинг сифати хусусиятини ҳам турлича бўлишига олиб келиши 
амалиётда исботланди. Юқорида қайд қилинган компонентларни таъсирини 
циклик машқлар мисолида кўриб чиқамиз: 
1. Машқни абсолют интенсивлиги фаолиятни энергия билан 
таoминлаш характерига тўғридан-тўғри таъсир қилади. Ҳаракатланишнинг 
тезлигини пастлигида катта энергия сарфланмайди. Спортчини организмини 
кислородга талабининг кўлами уни аэроб имкониятларидан оз. Бунда 
кислородга бўлган жорий талаб, агарда, ишни бошланишида нафас жараёни 

---

65 
етарли даражада йўлга қўйилиб улгурмаган пайтдаги кислородга 
муҳтожликни кўп эмаслигини ҳисобга олмасак, сарфланаётганини ўрнини 
қопламайди ва иш хақиқий турғун ҳолатдаги шароитда бажарилади. Бундай 
тезлик субкритик тезлик деб номланади. Субкритик тезлик зонасида 
кислородга муҳтожлик тахминан ҳаракатланиш тезлигига тўғри пропорцияда 
бўлади. Агарда спортчи тезроқ ҳаракатланаётган бўлса критик тезликка 
эришади, бу ерда кислородга муҳтожлик уни аэроб имкониятларига тенг. Бу 
ҳолда ишнинг бажарилиши билан кислород сарфланишининг кўлами 
максимал даражада деб ҳисобланади. Критик тезлиги қанчалар юқори бўлса 
спортчини нафас имконияти шунча юқори бўлади. Тезлиги критик тезликдан 
юқорилиги учун юқори критик тезлик деб номланади.
Юқори 
критик 
тезлик 
зонасида 
энергетика 
механизми 
самарадорлигини озлигидан кислородга муҳтожлик тезлашади, ҳаракат 
тезлигига нисбатан ортади. Тахминан кислородга муҳтожлик тезликни 
кубига нисбатан пропорционал ошади (Хилл А.Б.). Масалан, югуриш 
тезлигини 6 дан 9 м. сек.га оширилса (яъни 1.5 марта) кислородга муҳтожлик 
эса тахминан 3,3-3,4 мартага ортади. Бу дегани, тезлик бир озгина оширилса 
кислородга муҳтожлик аҳамиятли даражада кўпаяди. Бу ўз навбатида 
анаэроб механизмлар ролини мувофиқ равишда кўтаради.
2. Машқни давомийлиги масофани бўлакларининг узунлиги ва 
масофа бўйлаб ҳаракатланиш тезлиги билан аниқланади. Давомийлигини 
ўзгартириш икки хил аҳамият касб этади. Биринчидан, фаолиятни бажариш 
учун энергия қайси манба ҳисобидан бўлишлигига қараб ишнинг 
давомийлиги белгиланади. Агарда ишнинг давомийлиги 3-5 мин га етмаса 
нафас жараёни керак бўлган даражада кучайиб улгурмайди, энергия билан 
таъминлашни анаэроб реакция ўз бўйнига олади. Бу шунда юз берадики иш 
нисбатан организмни ҳолати тинч, қўзғалиш жараёни ҳам кучаймаган ҳолда 
бўлса ёки ишгача бошқа фаолият бажарилган бўлиб, нафас жараёни етарли 
даражада юқори ҳолатга кўтарилса, кислородга муҳтожлик содир бўлиши 
учун вақт чўзилиши мумкин. Машқни давом эттирилиши меъёри қанча 
қисқартирилса нафас жараёнининг роли шунча пасаяди ва аввалига