Марказий банк, унинг функционал тузилиши ва функциялари


Download 351.92 Kb.
bet7/9
Sana24.10.2023
Hajmi351.92 Kb.
#1718054
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
1406025710 57507

Валютавий чекланишлар. Валютавий чекланишлар деганда, одатда чет эл валютаси олтин ва бош=а валюта =ийматликлари биоан бўладиган операцияларни давлат ми=ёсида =онун асосида чеклашлар тушунилади. Бу чорани амалга оширишдан ма=сад тўлов балансининг активлигига ва миллий пул бирлиги курсини =ўллаб-=увватлаш ва унинг бар=арорлигига эришишдан иборат. Миллий валюта бар=арорлигини таъминлаш ма=садида Марказий банк мамлакатга чет эл капитали келиб тушишини таъминловчи чоралар ишлаб чи=ади ва амалга оширади.


3.Ўзбекистонда замонавий банк тизимининг шаклланиши.
Банк тизими бозор и=тисодиётининг мухим ва ажралмас =исмидир. Товар пул муносабатларининг кенг ми=ёсда ривожланиши банклар олдида янгидан-янги операциялар бажаришга имкониятлар очиб беради.
Шунинг учун хам республикамизда бозор и=тисодиёти талабларига мос келувчи замонавий банк тизими яратиш зарурияти ту\илди. Ўзбекистон республикаси банк тизимининг бош ма=сади жахон талабига мос келувчи, ривожланган миллий кредит тизимига эга бўлиш, хужаликлар ва ахолининг бўш турган мабла\ларини жалб =илиш ва уни самарали та=симлаш асосида ахолининг талабларини =ондириш учун замин яратиш ва яшаш шароитини яхшилашга эришишдан иборат. Бу ма=садга эришишни таъминлаш учун давлатимиз томонидан мамлакатимиз банк секторининг ривожланишини таъминловчи зарурий макрои=тисодий шароитларни хамда банк тизими бар=арорлигини таъминлаш, шунингдек, банк назорати тизимини ва банклар фаолиятини бош=ариш усулларини такомиллаштириш, банкларнинг депозит, кредит ва инвестиция фаолиятини янада ривожлантиришга эришиш ва банклар ўртасида ра=обат бўлишини таъминлашга асос яратишдан, нобанк ташкилотлари ху=у=ий базасини яхшилаш, уларнниг моддий-техника жихатдан самарали таъминланганлигига эришиш каби чораларни амалга ошириш кўзда тутилган. Банк тизимини =айта ташкил =илишни амалга ошириш =уйидаги тамойилларга асосланган холда олиб борилиши мумкин:
- хорижий ва махаллий инвесторларнинг ишончини =озониш ма=садида банк-молия тизими бар=арорлигига эришиш:
- банк тизимидаги ислохотлар умуми=тисодий ислохотларнинг ўтказилиши билан мос келиши:
- банк-молия тизимини боскичма-боскич такомиллаштириш йўли билан жахон банк тизимига я=инлаштириш:
- пул-кредит сиёсатини олиб боришда мамлакатнинг ички эхтиёжини ва унинг и=тисодининг хусусиятини хисобга олиш:
- банклар фаолиятида мижозлар манфаатини устун =уйиш ва бош=алар.
Бизнинг заминимизда мавжуд бўлган банкларнинг ривожланашини икки йирик даврга бўлиб =араш мумкин. Биринчи давр
- бу Ўзбекистон муста=иликка эришгунгача бўлган даврдаги банк тизими ва иккинчи давр Ўзбекистон муста=иликка эришгандан кейиннги даврдаги банк тизими ва унинг ривожланиш бос=ичларини ўз ичига олади.
Ўзбекистон муста=иликка эришгунга =адар бўлган банк тизимининг ривожланишини тахлил =илиб =арайдиган булсак, унинг ривожланишининг =уйидаги бос=ичларини келтириш мумкин:
- биринчи бос=ич XIX- асрнинг охиридан 1930-32 йилларгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу давр ичида олдинги мавжуд бўлган банклар заминида Соби= иттифо=нинг кредит тизими ташкил =илинди. Бу даврда 30-йилларда иктисоднинг ривожланишига мос келувчи банклар: тармок банклари, ўлка банклари, тижорат банклари, махсус банклар, далат банклари каби банклар фаолият кўрсатган;
- иккинчи бос=ич 1932 йилдан 1959 йилларгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврда банклар фаолиятида ўзгаришлар юз берди ва банклар вексель ор=али кредитлашдан ( ўша даврда бу кредитлаш амалиётда "эгри" кредитлаш деб ном олган) тў\ридан-тў\ри корхоналарни кредитлашга ўтказилган. Бу даврда хужаликлар ўртасидаги вазифалар та=симланган ва хал= хужалиги сохалари бўйича банклар ташкил =илинган хамда бу банклар фа=ат шу сохаларни узо= муддатли кредитлаш ва молиялаштириш билан шу\улланган. Давлат банки эса асосан =ис=а муддатли кредитлаш жараёнларини олиб борган.
- учинчи бос=ич 1959 йилдан 1988 йилгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврда мавжуд тармо= банклари =айта ташкил =илиниб мамлакатдаги барча кредит муносабатларни олиб бориш ма=садида учта банк ташкил =илинди. Булар: Давлат банки, =урилиш банки, таш=и савдо банки бўлган. Давлат банки хал= хўжалигининг барча сохаларига (фа=ат =ишло= хўжалигининг баъзи эхтиёжлари учун узо= муддатли кредитлар берган) =ис=а муддатли кредитлар бериш билан шу\улланган. +урилиш банки капитал =уйилмалар билан бо\лик бўлган харажатларни, =урилишни молиялаштириш, узо= муддатли кредитлар бериш билан бо\лик операцияларни бажарган. Таш=и савдо банки Москвада жойлашган бўлиб, мамлакатнинг экспорт-импорт билан бо\лик фаолиятини бош=ариб борган;
- туртинчи бос=ич банк тизимининг =айта ташкил =илиш даври б=либ, у 1988 йилдан 1990 йилгача булган даврни ўз ичига олган. Бу даврда банк тизимида катта ўзгаришлар рўй берди ва давлат банки билан бир =аторда махсус тармо= банклари ташкил =илинди.
Бу банклар жумласига саноат-=урилиш банки, агросаноат банки, уй-жой =урилиш ва ижтимоий таъминот банки, жам\арма банк ва таш=и и=тисодий фаолият банки кабилар киради. Бу банклар фаолиятининг хусусиятли томони шунда эдики, улар ўзи хизмат кўрсатадиган сохага узо= ва =ис=а муддатли кредитлар бериш ху=у=ига эга эдилар.
Шу даврдан бошлаб Давлат банкидан кредитлаш функцияси олиб ташланди ва у эмиссион банк сифатида фаоляит кўрсатадиган бўлди.
90-йилларда банк тизимини =айта ташкил =илишдан асосий ма=сад мамлакатда юз бераётган асосий ўзгаришларни хисобга олган холда банклар зиммасига корхоналар ва ташкилотларга комплекс хизмат кўсатишни таъминлаш ва корхоналар билан банклар ўртасидаги муносабатларни хўжалик хисобига ўтказиш, =уйи банк муассасаларининг ху=у= ва мажбуриятларини оширишдан иборат эди. Муста=илликка эришгунга =адар Ўзбекистон худудидаги банк муассасалари СССР банк тизими таркибий =исмига кирар эди. Шу билан бирга бу банклар соби= "иттифо=" банк тизими доирасидан таш=арида фаолият кўрсата олмасдилар. Соби= СССР банк тизимида Давлат банки монопол мав=еига эга бўлиб, у бир ва=тнинг ўзида эмиссия институти, =ис=а муддатли кредитлаштириш ва хўжаликларга хисоб-китоб операциялари бўйича хизмат кўрсатувчи марказ хисобланарди. Давлат банкининг хам эмиссия функцияларини хам хисоб-китоблар ва 90-йилларгача кредитлаш буйича мижозларга хизмат кўрсатиш функцияларини бажаришга монополлашуви уни давлат бош=аруви ва назорат органига айлантирган эди.
Маъмурий буйру=бозлик даврида кредит муносабатлари и=тисодиётни бош=аришда формал характерга эга. Давлат банки кредит ресурслари бўйича чекланмаган монопол мав=ега эга эди. Кредит ресурслари харакатини хам бош=ариш, хам назорат =илиш давлат банкининг монопол таъсири остида эди. Ривожланган мамлакатлар банк тизимига хос барча хусусиятларининг инкор этилиши, соби= "иттифо=" банк тизимининг тор доирада ривожланишига олиб келди.
Марказлаштирилган банк тизими бош=аруви асосида фаолият кўрсатаётган республика банклари тор доирада пул ресурслари харакатини бош=арар, лекин ресурсларни та=симлаш, эмиссион жараёнларни амалга ошириш ва назорат =илиш соби= "Иттифо=" Давлат банки =ўлида эди.
И=тисодиётни бош=аришнинг марказлаштирилган усулдан воз кечиш бозор и=тисодиёти томон дастлабки =адамлар =уйилиши билано= марказлаштирилган банк тизимини =атор камчиликлар рўёбга чи=ди. Бу эса банк тизимида туб ўзгаришларни амалга оширишни талаб этарди. Албатта, бу бозор и=тисодиётига илк =адамлар =айта =уриш шарофати билан бозорга хос баъзи бир белгилари тоталитар и=тисодиётга татби= этилиши билан тушунилади. Бу жарёнда банк тизимининг ташкилий структурасини ўзгартириш, банкларнинг ролини ошириш, и=тисодий тизимни ривожланишига уларнинг таъсирини кучайтириш, кредитни харакатдаги и=тисодий дастакка айлантириш кўзда тутилганди.
Банк тизими ривожланишининг иккинчи даври асосан Ўзбекистон муста=иликка эришгандан кейинги даврни ўз ичига олади. Бу даврни =уйидаги бос=ичларга бўлиб тахлил =илиш мумкин:
- муста=ил Ўзбекистон банк тизимини ташкил =илишнинг биринчи бос=ичи. Бу 1991-1994 йилларни ўз ичига олади. Бу даврда 1992 йилнинг сентябригача Ўзбекистон давлат банки соби= СССР Давлат банкининг республика бўлими сифатида фаолият кўрсатди ва у кредит ресурсларни давлат корхоналари ми=ёсида та=симлаш, эмиссион операцияларни олиб бориш билан шу\улланди. +олган тармо= банклар хам давлат мулкига асосланган эди. Ўзбекистонда икки звеноли банк тизимини ташкил килишга 1988 йилдан бошлаб киришилган бўлсада, бу ма=саднинг тўли= амалга оширилишига шароит 1994 йилдан бошлаб юзага келди. Бу даврга келиб Марказий банкнинг ташкилий таркибий асоси, фаолият олиб бориш услуби ўзгарди, тижорат банкларнинг сони ва улар бажарадиган операциялар салмо\и ошиб борди.
Банк тизимини ташкил =илишнинг биринчи бос=ичида марказлашган режалаштиришда Марказий банкнинг роли хали хам ю=ори эди, сохаларнинг деярли хамма =исми давлат тасарруфида эди. Ўзбекистон Республикасида икки бос=ичли банк тизимини ташкил этишга реал асос бўлиб, 1991 йил 15 февралдаги "Банклар ва банк фаолияти тў\рисида" ги =онун хисобланади. Бу =онунга биноан давлат бош=арув органлари республика Марказий банки фаолиятига аралашмасликлари керак, у факат Республика Олий мажлисига хисобот бериши ўринли эканлиги белгилаб берилди. Бу =онунни амалга тадбик этиш асосан Республикамиз ўз муста=иллигини =ўлга киритгандан сўнг бошланди.
Ўзбекистонда бозор и=тисодиётига бос=ичма-бос=ич ўтиш йўлини танлаганлиги боис, 1-бос=ичдаги кредит-пул сиёсати сохасидаги асосий вазифалар =уйидагилардан иборат =илиб белгиланди:
- Марказий банк бошчилигида кенг тармо=ли тижорат ва хусусий банкларнинг бос=ичли банк тизими шаклида вужудга келтириш;
- Республика худудида йирик чет эл банкларининг бўлимлари ва ваколатхоналарини очиш учун =улай шароит яратиш;
- Бар=арор пул муомаласини таъминлаш, кредит ва на=д пул эмиссиясини, асоссиз ўсишини кескин чеклаш;
- Ўзбекистон Республикасининг миллий пулини муомалага киритиш учун зарур и=тисодий ва ташкилий шарт-шароитлар хамда имкониятларни яратиш ва бош=алар.
+айта ташкил этиш жараёнининг биринчи бос=ичида давлат банкларини янги структурасини ташкил этиш бошланди. +айта ташкил этиш модели =уйидагиларни ўз ичига олди;
- икки бос=ичли банк тизимини вужудга келтириш: Марказий эмиссион банк ва бевосита хужаликларга хизмат кўрсатувчи ихтисослашган банкларни ташкил =илиш:
- ихтисослашган банкларни тўлалигича хужалик хисобига ва ўз-ўзини молиялашга ўтказиш.
- и=тисодий тизим доирасида х=у=ий ва жисмоний шахслар билан бўладиган кредит муносабатлари услублари ва шаклларини такомиллаштириш ва бош=алар.
Банк тизимини такомиллаштириш жараёни давомида давлат банки ўзининг кредит тизимидаги марказий ўрнини са=лаб =олган холда корхона ва ташкилотларга кредит бериш ва улар билан хисоб китобларни олиб бонриш функциясини махсус ихтисослашган банкларга топширади, яъни банкнинг эмиссион фаолияти, кредитлаш фаолияти билан бирга олиб бориш функциясига чек =ўйилди. Давлат банки ихтисослашган банклар фаолиятини бош=арувчи, барча банклар учун бир хил пул-кредит сиёсатини олиб борувчи муассасаларга айланди. Банк тизимининг такомиллаштирилиши натижасида вужудга келган махсус ихтисослашган банклар: Саноат =урилиш банки, Коммунал =урилиш ва социал тара==иёт банки, Аграрсаноат банки, Таш=и и=тисодий фаолият банки, Жам\арма банки хўжаликлар билан банклар ўртасидаги ало=аларни тобора я=инлаштиришда ихтисослаштирилган давлат банклари ўзларида маълум даражада бош=арувчилик ролини са=лаб =оладилар. Банк тизимини такомиллаштириш жараёнида жуда мухим натижаларга эришилди, лекин ташкил =илинган банклар и=тисодий муносабатларининг хусусиятларини тўли= ифода =илаолмасди. Шунинг учун хам бозор и=тисодиётига ўтиш шароитида банк тизимини такомиллаштиришнинг 2-бос=ичи объектив заруриятга айланди.
Ўзбекистонда банк тизимини ташкил =илишнинг иккинчи бос=ичи 1994 йилдан кейинги даврни ўз ичига олади. Бу даврда банк тизимининг такомиллашган фаолиятини белгилаб берувчи банк =онунлари: 1995 йил 21 декабрда"Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тў\рисида" ги ва 1996 йил 25 апрелда "Банклар ва банк фаолияти тў\рисида" ги =онунлар =абул =илинди. Бу =онунларга асосан банклар фаолиятининг ху=у=ий асослари белгилаб берилди ва уларнинг ишлаш усулларини такомиллаштириш чоралари ишлаб чи=илди.
Тижорат банкларининг самарали фаолиятини таъминлаш ма=садида банк назорат ва мониторингини амалга ошириш тижорат банклари фаолиятини бош=ариш усулларини такомиллаштириш ва хал=аро талабларга мослаш, янги счётлар тизимига ўтиш, чет эл банкларининг шуъбаларини очиш, тўлов тизимини такомиллаштириш, тижорат банкларининг =имматбахо ко\озлар билан операцияларини ривожлантириш, пул ва валюта бозорида банкларнинг актив фаолиятини таъминлаш каби долзарб масалалар хозирги кунда муста=ил банк тизимининг ривожланиши туфайли ўз ечимини топмо=да.
Республикамизда икки по\онали банк тизимини жахон таржрибасида =абул =илинган тамойилларга мувофи= шакллантириш кўзда тутилган. Ихтисослашиш ва кредит-инвестицияларни хал= хўжалиги тармо=лари бўйича та=симлаш Республикамиздаги банк муассасаларининг ўзига хос хусусияти хисобланади. Уларнинг фаолияти асосан устувор тармо=лар: =ишло= хўжалиги ва унинг махсулотларини =айта ишловчи корхоналар, уй-жой =урилиши, автомобилсозлик, савдо ва бош=а сохаларни ривожлантиришга =аратилган. Хозирги банклар акциядор-тижорат банклари сифатида ташкил =илинган бўлиб, бозор и=тисодиёти шароитларида ишлашга мослаштирилган ва улар ихтисослашган банклар бўлсада, бош=а тармо=лардаги мижозларга хам кредит ва хисоб-китоблар бўйича хизмат кўрсатилиши мумкин. Банклар фаолиятининг универсаллашуви улар ўртасида ра=обатнинг юзага келишига, бу эса уларнинг бозор и=тисодиётига бар=арор кириб боришини таъминлайди.
Муста=ил банк тизимини вужудга келтиришнинг иккинчи бос=ичининг хусусиятларидан бири шундаки, 1995 йилдан бошлаб Ўзбекистонда махсус нобанк кредит ташкилотлари ташкил =илина бошланди. Бозор и=тисодига ўтишни тезлаштириш, корхона ва ташкилотлар фаолиятини ривожлантириш ма=садида махсус молия-кредит институтлари - Бизнес-фонд, "Мадад"су\урта компанияси, "Ўзбекинвест" миллий су\урта компанияси, хусусийлаштириш инвестицион фондлари ва бош=алар ташкил =илиниши республика банк молия-тизимининг замонавийлашувини тезлаштирмо=да.
Хозирда республикадаги кенг тармо=ли банклар замонавий талабларга жавоб берадиган шаклда хўжаликлар, ташкилотлар ва ахолига хизмат кўрсатмо=да.
Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг асосий бош ма=сади бозор и=тисоди шароитида пул, кредит тизими ва миллий валюта баркарорлигини таъминлаш асосида и=тисодий ўсишга эришишдан иборат.
Пул -кредит сиёсатини самарали амалга ошириш учун Марказий банк пул-кредит сиёсатини ривожлантиришнинг бир йилга мўлжалланган асосий йўналишларини ишлаб чи=ади. Бу йўналишлар Олий мажлис томонидан тасди=лангандан кейин харакат дастури сифатида =абул =илинади. Марказий банкнинг вазифалари хилма-хил бўлиб, бу =онунда акс эттирилган.
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ху=у=ий шахс сифатида, давлат мулкига асосланган бўлиб, и=тисодий жихатдан муста=ил муассаса сифатида ўз харажатларини даромадлари хисобидан =оплаши керак. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ўз ми=ёси ва фаолият даражасига кўра республикамиздаги энг йирик банк хисобланади.
Хозирги кунда Ўзбекистон Республикаси Марказий банки 21 декабр 1995 йилда =абул =илинган "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тў\рисида" ги =онун асосида фаолият кўрсатмокда. Бу =онуннинг 3-моддасида кўрсатилганидек Ўзбекистон Республикаси Марказий банкнинг бош ма=сади миллий валютанинг бар=арорлигини таъминлашдир. Валюта бар=арорлиги-пул массаси, нарх-наво ва миллий валюта курсининг бар=арор бўлиш тушунчасини ўз ичига олади. Албатта, пул массаси, валюта курси, нарх-навога таъсир =илувчи бош=а омиллар хам мавжуд.


4.Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг вазифалари ва функциялари.
Миллий валютанинг бар=арорлигин таъминлаш учун Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бир =атор мухим вазифаларни хал этади. Уларнинг асосийлари =уйидагилардир:
Монетар сиёсатни ва валюта сиёсатни бош=аришни шакллантириш Монетар сиёсатни ва валютани бош=ариш сиёсатини шакллантириш, =абул =илиш хамда амалга ошириш:
Ўзбекистон Республикасида хисоб-китобларнинг самарали тизимини ташкил =илиш ва таъминлаш: 
Банклар фаолиятини тартибга солиш ва банклар фаолияти устидан назорат =илиш; 
Ўзбекистон Республикасининг расмий олтин-валюта захирасини са=лаш ва уларни бош=ариш: 
Молия вазирлиги билан биргаликда давлат бюджетининг касса ижросини ташкил этиш.
Марказий банкга айрим банк, корхона ташкилотларнинг капиталида =атнашиши, уларга молиявий ёрдам кўрсатиши, тижорат туридаги фаолиятларни олиб бориши ман =илинади. Марказий банкни бош=аришнинг ю=ори ташкилот бош=аруви бўлиб, у монетар сиёсатни хамда ўз зиммасига юклатилган бош=а вазифаларни амалга оширишда бош=а давлат ташкилотларининг бевосита ва билвосита аралашувидан хам хисобланади.

Download 351.92 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling