Markaziy osiyo xalqlari etnologiyasi

J
-
ч
D em ak, qoraqalpoqlar qadim iy Eron tilidagi O ro lb o ‘yi sak -
m assaget qabilalari (m iloddan a w a lg i V II—II asrlar) xunnlar
(m ilodiy II—IV asrlar) bilan turkiy tildagi elatlar (V III—X
ja s r la r ) n in g aralashuvi natijasida paydo boMgan.
0 ‘sha davrda O rol dengizi b o ‘ylarida pecheneg v a o ‘g ‘uz 
qabilaviy guruhlari paydo b o ‘ladi ham da qalm iq etnosiga 
asosiy kom ponent b o ‘lib kiradi.
Olimlar fikriga ko‘ra, “qoraqalpoq” so‘zi qipchoq tiliga mansub 
bo ‘lib, o ‘g ‘uz-pecheneg qabilalarining boshlariga kiyib yurgan 
qalpog‘ining shakli va rangiga qarab berilgan nomdir. Qoraqalpoq 
xalqining shakllanishida ishtirok etgan barcha urug‘ va qabilalari ikki 
asosiy tarmoq aris (shoti)ga bo‘linadi: o ‘n to‘rt urug‘ arisi va 
q o‘ng‘irot arisi. 0 ‘n to ‘rt urug‘ arisiga xitoy, qipchoq, kenegas va 
m ang‘it kabi qabilalar kiradi. Xitoy urugMari guruhiga esa bessari, 
beksiyik, qazayoqli, qayshili, anna, quyin, ayteke, sherushi, m anjo‘li, 
qirq kabilar kiradi.
Shuningdek, qipchoq (qipshoq) urug‘lariga orolboy urug‘lari, 
kenegas urugMar guruhiga aranshi, oqtog‘in, o ‘mir, taroqli, dobal, 
oymout, dambazak, no‘kis, mang‘it urug‘lari guruhiga qoram ang‘it,

---

qorasiroq, oqm ang‘it, mamiqsin, qosar, qilqali (bulaming hammasi 
qoratoy guruhini tashkil etadi), arshan, janliq, toqmangMt, arsari, 
tazjaliq, shuyit, jamansha, yesibi, tam g‘ali, tongm o‘yin, tem irxo‘ja
(bulam ing hammasi saritoy guruhiga kiradi.), buztoy (buztoy guruhi) 
va yeshbug‘a (jentimtoy guruhi) urugMari kiradi.
Shulluq 
sakkiz 
qabiladan 
iborat: 
ashamayli, 
qoMdauli, 
q o‘shtam g‘ali, bolg‘ali, qandaqli, qoramuyin, qiyot va m o‘ytin. 
JaungMr esa qabilalar birlashmasi emas, balki urug‘lar uyushmasi 
boMib, uning tarkibi yetti urug‘dan iboratdir.
Shulluq qabilalar birlashmasini tashkil etuvchi:
Qiyot qabilasi uch tam g‘ali, taroqli, bolg‘ali qiyot urug‘laridan;
Achamayli qabilasi sako‘n, qoraxo‘ja, jalaqayoq, ayilli, qabason, 
turkman qora, janar, sariabiz, oqay, nagqara, uch boshi, qurama 
urugMaridan;
Q o‘ldvuli 
qabilasi 
beskampir, 
mayshishali, 
qalqamon, 
g ‘oyibqarag‘on, sariton, kulqo'qojak, jarim bet, jam anqo‘ng‘irot, x o ‘ja
qiziloyoq, qorasiroq, jelqarag‘on, ulkan bo ‘rik, shuljuyit, qalmoq, 
jom onovul, sho‘mishli, to ‘qimbet, tazbolg‘ali, qo‘sh tam g‘ali bolg‘ali, 
qoratolshi, ason, arziqul urug'laridan;
Qandakli qabilasi samat, teli, abiz, kengtanov urugMaridan tashkil 
topgan.
JaungMr teristam g‘ali, baqanli, 
sheyjenli, tiyoqli, irg‘aqli, 
baymoqli, qazayoqli va uyg‘ur urugMariga boMinadi.
Qoraqalpoqlar antropologik jihatdan qozoqlar, xorazm mangMtlari 
va quramalarga yaqin. Qoraqalpoq tili qipchoq tillari guruhining 
qipchoq no ‘g ‘oy shaxobchasiga kiradi.
Qoraqalpoq xalqi necha asrlar davomida turli xalqiar va davlatlar 
hukmronligi ostida yashab kelgan. Ta'kidlaganidek, X—XI asrlarda 
qoraqalpoqlar yashagan hududlar 0 ‘g ‘uz davlatiga, keyinchalik 
qudratli Xorazm davlatiga bo‘ysungan. XIII—XIV asrlarda m o‘g ‘ullar 
hukmronligi ostida, X IX asm ing ikkinchi yarmida esa Rossiya davlati 
tarkibiga kirgan.
Xullas, Amudaryo va Orol dengizi sohillari qoraqalpoq xalqining 
azaldan ota-bobolari yashab, mehnat qilib kelgan ona yurti 
hisoblanadi.
97

---