Markaziy osiyo xalqlari etnologiyasi

Ovchilik
. Qirg‘izlarda qadimdan ovchilik rivojlamb kelgan. Ov 
qushlari, miltiq yordamida, shuningdek, qopqon qo‘yish orqali ov 
qilingan. Asosan, tog‘ echkilari, bug‘u, ayiq, bo‘ri va tulki ovlangan.
T og‘-toshlarda bemalol yurish uchun turli xil moslamalar: toy 
tuyoq, japqaq va temir chukalardan foydalanilgan. Qirg‘iz ovchilari ov 
jarayonida it, burgut, lochin va qirg‘iylardan keng foydalangan.
161

---

XIX 
asm ing oxiridan boshlab qirg ‘izlam ing kundalik hayotida 
baliqchilik muhim rol o ‘ynay boshlagan. Suv havzalariga yaqin 
yerlarda yashayotgan qirg‘iz oilalari baliq ovlash bilan m ashg‘ul 
bo ‘lgan. Keyinchalik asalarichilik va pillachilik vujudga kelgan.
Hunarmanchilik.
M intaqaning boshqa chorvador xalqlarida 
b o ‘lgani singari, qirg‘izlarda ham k o ‘proq chorvachilik bilan bog'liq 
kasb-hunarlar taraqqiy etgan. M asalan, bahor va kuzda qirqilgan qo‘y 
junidan urchuq, ya'ni iyiq yordam ida ayollar uyda ip yigirgan va 
oddiygina qop xalta ham da tasm a tikish uchun zarur m atolar to ‘qilgan.
. Y og‘ochsozlik va duradgorlik ham keng tarqalgan hunarlardan 
hisoblangan. 0 ‘tov, egar va idish-tovoq yasalgan, ulam i tayyorlovchi 
ustalar jigach usta deb atalgan. Bunday ustalar qirm a va duko‘n kabi 
dastgohlarda ishlagan.
Qadimiy kasb-hunarlardan aksariyati hozirda ham butun o ‘lka 
bo ‘ylab 
keng 
q o ‘llanilib 
kelinmoqda. 
Shahar 
va 
qishloq 
hunarmandlari tem irdan ish qurollari, uy jihozlari, shuningdek, harbiy 
qurol-aslahalar 
tayyorlagan. 
Afsuski, 
arxeologik 
qazishm alar 
tayyorlangan barcha tem ir uskunalam ing turlari xususida to ‘liq 
ma'lumot bermaydi. Chunki temir yer ostida yom on saqlanadi, shunga 
qaramay, k o‘plab ma’lumotlar to ‘plangan.
Qishloq xo‘jaligi uchun omoch uchiga kiydiriladigan tish, 
ketmon, o ‘roq, bog‘dorchilik va qo‘y junini qirqadigan qaychilar, 
nag‘al, ishga yaroqli hayvonlar abzali ham da aravaga zarur b o ‘ladigan 
jihozlar tayyorlangan. Shuningdek, tem ir idishlar, qozon, tarozi, tosh, 
qaychi, pichoq, qoshiq, beshlik, qulf-kalit, zanjir va boshqa buyum lar 
yasalgan.
Badiiy quyma buyumlar orasida juda ko‘plab bronzadan yasalgan 
listunlar va zinapoyachalar muhim ahamiyatga ega. Ustunlar silindr 
shaklida ishlangan, balandligi 30 sm, diametri 15 sm. b o‘lib, usti 
o £ymakor naqshlar bilan qoplangan. Yuqori badiiy saviyada bajarilgan 
ikki ustun sirti, turli xil naqshlar (har xil o ‘simliklar, gajaklar, 
geometrik shakllar va yozuvlar)da cho‘lda borayotgan to ‘rt y o ‘lbars 
tasviri o ‘ta mohirlik bilan ishlangan.
Oqbeshim (To‘qmoq shahri yaqinida) shaharchasidagi budda 
ibodatxonasidan topilgan juda ko4plab tilla qoplangan nozik qirqm a 
bronza 
nishonlar 
qadimdan 
oltinni 
eritib 
ishlash 
usuli 
rivojlanganligidan dalolat beradi.
162

---

Rangli va qim matbaho m etallardan ayollar uchun turli xil bezak 
va buyumlar yasalgan. 
Jum ladan, 
bilakuzuk, 
isirg‘a, 
uzuk, 
qo‘ng‘iroqcha, hayvonlar shakli tushirilgan osma tumorlar va 
oynachalami misol qilib keltirish mumkin. Shoshtepa manzilgohi va 
hozirgi Krasnorechensk shaharchasidan topilgan kumush bilakuzuklar 
o ‘zining badiiy qiymati yuqoriligi bilan ajralib turadi. Bilakuzuklar 
tayyorlash usuli bitta bo ‘lgan: uchta silliq kumush sim bir bog‘lam 
qilingan, ikki yo‘g ‘on sim o ‘rtasidan nozik kumush sim o ‘tkazilgan. 
Bilakuzuk uchi yuqalashtirilib, shunga o ‘xshash maxsus jihoz bilan 
: hay von boshlari ulangan.
Kulolchilik hunari hammadan ko‘proq o ‘rganilgan. Mahalliy 
kulollar idishlarga boMgan talabni qondirishga harakat qilgan, shu bois 
bunday mahsulotlardan keng foydalanilgan. Kuydirilgan loydan 
yasalgan buyum lar qurilish, jam oat va madaniy binolami me'moriy 
bezash ham da diniy marosimlami o ‘tkazishda keng qo ‘llanilgan. 
Kulolchilik VI—XII asrlarda bir nechta bosqichda rivojlannb kelgan.
V I-V III asrlarda kulolchilik mahsulotlarining asosiy qismi uyda, 
q o ‘lda bajarilgan. Idishlar va yoritqichlar uncha takomillashmagan, 
shakllar bilan ishlov berilgan holda, uning ustiga bo‘yoq surtilgan, 
so ‘ngra pardoz qilingan. 0 ‘choq tirgaklari hayvonlar boshini 
eslatuvchi shaklda jihozlangan.
Shuningdsk, kulolchilik buyumlaridan loy tobutlar sifatida 
foydalanilgan. Ular ko‘pincha badiiy jihozlarda ishlatilgan, masalan, 
inson qiyofasi va hayvonlar shaklida yasalgan bezaklar dsvorlarga 
yopishtirilgan. Shaharlik kulollar tomonidan bino peshtoqlarini 
bezovchi g ‘ishtlar ham yasalgan.
K ulollar faqat tor doirada ish ko‘rmagan, idish yasash bo‘yicha 
kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ulami uy sharoitida tayyorlash keng 
y o ‘lga qo ‘yilgan. Xalqlaming bir yerda muqim yashashi, dehqonchilik 
bilan shug‘ullanishi va ular bilan ko‘chmanchi qabilalar o ‘rtasida 
aloqalam ing 
rivojlanishi 
kuzatilgan. 
Maxsus 
uskunalarda 
tayyorlangan idishlar ko‘paygan, ayrim joylarda ular o ‘z ustunligiga 
ega b o ‘lgan. Ushbu davrda kulollar yasagan buyumlar ko‘plab 
uchrashini ta'kidlash o ‘rinlidir.
O ltroq aholi hunarmandchiligining ko‘pgina turlari to‘g ‘risida 
yozm a manbalarda deyarli ma'lumot uchramaydi. Hunarmandlaming 
m ehnat quroli va mahsulotlari ga u yoki bu darajada tavsif berish 
uchun arxeologiya materiallari ham yetarli emas. Masalan, yog‘ochga
163

---

ishlov berishni buyum lar (so ‘qa)ning nam unasi v a qurilish buyumlari 
(ustun qoldiqlari va kuygan to ‘sin y o g ‘ochlari), duradgorlik asboblari 
(iskana, randa va bolta) orqali tasavvur qilish mum kin. 8иф1аг, 
shuningdek, gazm ol qoldiqlarining topilganligi yigiruv va to‘quv 
ishlari keng rivojlanganligidan dalolat beradi. Teri oshlash va hay von 
suyaklaridan 
anjom lar 
yasash 
haqida 
deyarli 
hyech 
qanday 
m a'lum otlar m avjud emas.
K o ‘rinib 
turganidek, 
VI—XII 
asrlar 
m obaynida 
hozirgi 
Q irg‘iziston hududida hunarm andchilik ishlab chiqarish va texruk 
taraqqiyoti 
yuksak 
darajasiga 
yetgan. 
B unda 
shubhasiz, 
hunarm andlam ing yuqori kasbiy m ahoratini kuzatish mumkin. 
Q irg‘iziston hududida aholining doim iy yashab qolishida yana bir 
sababi, oldinlari F arg‘ona va O loydan o ‘tgan savdo y o ‘lining VI—VII 
asrlarda yettisuv ham da Tangritog4 orqali Uzoq Sharq, 0 ‘rta yer 
dengizi bo‘yidagi m am lakatlar ham da Y evropa bilan bog‘lanishi 
m uhim rol o ‘ynagan. G ‘arbiy turk xoqonligining yettisuvda o‘z 
hokim iyatini o ‘m atishi va qarorgohini bu yerga ko ‘chirishi ham 
muhim savdo yo ‘lining yo‘nalishining o ‘zgarishiga sabab b o ‘lgan.
M azkur yo‘ldan foydalangan Sug‘d savdogarlari o ‘z faoliyatlarini 
yanada rivojlantirgan. yettisuv va Sug‘dning aholisi m uqim yashay 
boshlagan davrda iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish taraqqiy eta 
boshlagan. Shu bois qadimgi solnomalarda yozilishicha, Siyobdan to 
Amudaryogacha bo‘lgan turkiylar yeri bitta nom bilan atalib, odam lar 
bir xil yozuv va tilga ega bo‘lgan, shuningdek, bir-biriga o ‘xshash 
ho Ida kiyingan. Bu shundan dalolat beradiki, Sug‘d va Shoshdan 
kelgan savdogarlar hozirgi Shimoliy Qirg‘iziston vohasi hayotida 
muhim rol o ‘ynagan. Ammo, keyingi davrlarda sug‘d tili turkiy tilda 
so zlovchi mahalliy aholi tilidan farq qilgan. Ushbu yettisuv tarixidagi 
muhim voqyeani Mahmud Koshg‘ariy qoldirgan m a'lum otlar ham
tasdiqlaydi: “ Sug‘diylar — Bolasog‘unga ko‘chib kelgan odam lar 
guruhi. Ular Buxoro va Samarqand o ‘rtasidagi Sugtddan b o ‘lib, 
turkiylar ko‘rinishiga ega va ulaming odatlarini qabul.qilgan”.
Muqim aholi yashovchi markazlaming vujudga kelishi va 
rivojlanishida mahalliy turkiy xalqlaming o ‘m i beqiyos b o ‘lganligini 
turar-joylarining turkiycha nomlanishida ham 
ko ‘rsa 
b o ‘ladi. 
Jumladan, VII—X asrlarda Sariq, Jo‘l, X o‘rran-Juvon, B olaspg‘un va 
hokazo nomlar bunga misol bo‘la oladi.
164

---

Arxeologik tadqiqotlarda shu narsa aniqlanganki, Shosh va 
Sug‘ddan kelgan savdogarlam ing moddiy madaniyati mahalliy aholi 
ta'siri ostida o ‘zgarib borgan.