Markaziy osiyo xalqlari etnologiyasi

Nazorat savollari:
1. Qozoq xalqining shakllanish jarayoni haqida ma'lumot bering?
2. Qozoq xalqining mintaqadagi boshqa etnoslar bilan o‘zaro 
munosabatlari to ‘g‘risida nimalami bilasiz?
3. Qozoq xalqining urug‘-qabilachilik an'analari va ularga xos 
xususiyatlarini izohlang?
4. Qozoq xalqining an'anaviy xo‘jaligi to‘g ‘risida ma'lumot 
bering?
5. Bugungi kunda qozoqlaming kundalik turmush tarzi va 
an'analari haqida qanday o ‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda?
6. Qozoq xalqining moddiy madaniyati haqida nimalami bilasiz?
149

---

VIII BOB. Q IR G 'IZ X ALQ I E TN O LO G IYaSI 
* -------------------------------------------
Mavzuga oid tayanch so*z va iboralar: Qirg'iziston Respublikasi, 
qirg‘izlar, qoraqirg'iz, Tangritog‘, Issiqko‘1, o'tiz o'g'ul, qipchoq, 
qayman, 
teyit, 
keseko, 
kiyim-kechaklar, 
chorvachilik, 
hunarmandchilik, diniy qarashlar, turar-joylar.
8.1. Qirg‘iz xalqining etnogenezi va etnik tarixi
\Markaziy Osiyoning eng qadimgi etnoslaridan biri bo‘lgan 
qirg4 izlar Tangritog4, Pojpiir-Oloy, qisman Fftndiqush tog4 tizmalari 
oralig4ida 
joylashgan- v” Kudifdiarda ^y ash a y d i. 
Q irg'iziston 
Respublikasida Milliy Statistika qo4mitasi m a'lumotlariga k o 4ra, 2019- 
yilda Respublika aholisining umumiy soni 6389500 nafam i tashkil 
etib, shundan 4695646 nafari qirg4izlardir. Shuningdek, qirg4izlar 
0 ‘zbekiston, Tojikiston, Rossiya Federatsiyasi, shuningdek, Xitoyda 
ham yashaydi. yer shari bo4yicha taxminan 6 mln. nafar qirg4izlar 
mavjud. Aksariyati o4z ona tili bo4lgan qirg4izchada so4zlashadi. Ular 
asosan, islom dinining sunniy mazhabiga e'tiqod qiladi. 1920-yilgacha 
qirg4 izlar 44qoraqirg4iz” deb atab kelingan.
Qirg4iziston - Markaziy Osiyoning shimoliy-sharqida joylashgan 
davlat bo4lib, sharqdan g4arbga tomon Tangritog4 va Pomir-Oloy 
bo‘ylab cho4zilgan. Shimolda Qozog4iston, janub va janubiy-sharqda 
Xitoy, janubiy- g‘arbda Tojikiston, g4arbda esa O czbekiston bilan 
chegardosh. Chegaralarining umumiy uzunligi 4500 kmni tashkil 
etadi. Hududi 198500 ming kv. km bo4lib, uning katta qismini 
Tangritog4 tog4li hududi (yuqori cho4qqisi - G 4alaba 7439 m.) va 
Xon-Tangri (6995 m) egallaydi. Mamlakatning qariyb 90% hududi 
dengiz sathidan 1500 m balandlikda joylashgan.
Poytaxti Bishkek shahri b o iib , 1887-yilda tashkil topgan. Yirik 
shaharlari: O lsh, Jalolobod, Norin va Qorako4!.
Qirg4 izlar tarixiga oid voqyealar bir necha asrlardan beri 
Yevropa, Rossiya va Xitoy olimlari e'tiborini o 4ziga jalb qilib 
kelmoqda. Qirg4izlar tarixini o ‘rganishga N. F. Miller, V. Shott, V. V. 
Radlov, V. V. Bartold, S. V. Kiselev, A. N. Bemshtam, S. M.
150

---

Abramzon, R. A. Abdumannopov, A. Baytur va boshqa olimlar katta 
hissa qo‘shgan.
v Q ir g‘iz xalqi etnogenezi m asalasi 
.m iloddan a w a lg i I asrd a n boshlab 
tarix ch ilarn i qiziqtira bosh lagan.
U shbu m asala xususida ilk 
m a'lum otlam i xitoy tarixchisi 
Sim a Syanning (mil. a w . 
201) Tan im periyasi tarixiga 
oid asarida uchratish m um kin.
Shundan so ‘ng xitoy 
tadqiqotchilari qirg‘iz 
xalqining shakllanishida 
ishtirok etgan qabilalar 
to ‘g ‘risida m a'lum ot bergan.
Shuningdek, bu borada 
k o ‘pgina m a'lum otlam i arab 
v a turk m anbalarida ham 
uchratish mum kin: 
“H udud ul-olam ”
Rashiddiddinning 
“Y ilnom alar to ‘plam i”da 
qirg‘izlar m am lakati 
to ‘g ‘risida s o ‘z yuritiladi 
(X II-X III asrlar).
X I asrda yashagan 
G ardiziyning 
V III-IX asrlar m anbalariga 
asoslab yozilgan 
“Z ayn ul-axbor”
Sayftiddin Axsikentning XVI 
asrda yozilgan “M ajmu-at- 
tavorix” asarida Tangritog* 
qirg‘izlari to ‘g ‘risida 
j 
m a'lum otlar to ‘plangan.
XIX 
asr oxiri - XX asr boshlarida qirg‘izlar etnogenezi 
masalasiga qiziqish yana qayta tiklanadi. Qirg‘izlaming kelib chiqishi 
haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar F. Miller va E. Fisherlar tomonidan 
ilgari surilgan bo ‘lib, ular qirg‘izlar ju n g ‘orlar tomonidan XVII asrda 
Yeniseydan 
hozirgi 
Qirg‘iziston 
hududiga 
ko‘chirilgan, 
deb 
ta’kidlaydi. Ushbu fikmi A. I. Levshin ham qo‘llab-quwatlagan.
Q irg‘izlar etnogenezining o ‘rganishda xitoyshunos olim N. Ya. 
Bichurin munosib hissa qo‘shgan bo‘lib, u o ‘z ishida qirg'izlaming 
Tangritog1 va Sharqiy Turkistonda yashaganlar, deb qayd etgan 
bo‘lsa, N. Aristovning nazariyasiga ko‘ra esa, qirgMzlar