Markaziy Osiyoning yo‘qolib borayotgan 10 turdagi jonzoti

II bob. O’zbekiston “Qizil kitobi”ning zarurligi.
2.1. Noyob sutemizuvchilar Qashqadaryo viloyati Oʻzbekiston
Yer kurrasida hozirgi vaqtda 670 ming (shundan 500 mingi gulli o`simliklar) o`simliklar va 1,5 million hayvon turlari mavjud bo`lib, ularning 93% uchun quruqlik va 7% i uchun suv yashash muhiti hisoblanadi.
Turlarning hosil bo`lishi va ularning yo`qolib ketishi sababi evolyutsion taraqqiyot jarayoni bo`lib, yerda geologik sharoitlarning o`zgarishiga ham bog`liqdir. Ammo odamning kelib chiqishi natijasida bu tabiiy jarayon buzila boshladi, hayvon va o`simliklarning antropogen (inson faoliyati) ta'sirlari natijasida yo`qolib borish jarayoni tezlasha boshladi.
Odam tomonidan yangi yerlarning, orollarning va kontinentlarning o`zlashtirilishi natijasida butun sayyora masshtabida fauna va floraning xilma-xilligi tobora kamayib borish jarayoni kuzatilmoqda.
Turlarning qirilishi qadim zamonlardayoq boshlangan edi. O`n minglab yillar ilgari ovchilar tomonidan mamontlar, qalin junli karkidonlar, gigant bug`ular, g`or arsloni va ayiqlari, o`rta asrlarda Yevropa turi, Steller sigiri qirilib ketdi. Hozirgi biz yashab turgan davrda turlarning yo`qolib ketish jarayoni juda jadallik bilan davom etmoqda. 1600-yildan 1875-yilgacha sut emizuvchilarning 63 turi, qushlarning 74 turi yo`qolib ketdi. Keyingi yillarda har yili 1 tadan 10 tagacha hayvon va 1 tadan o`simlik turlari yo`qolib ketmoqda. Hozirgi vaqtda umurtqali hayvonlarning 600 ga yaqin turi, juda ko`p o`simliklar turlari butunlay yo`qolib ketish xavfi ostida turibdi.
O`simlik va hayvon turlarining tobora yo`qolib borish xavfi mamlakatlar va butun dunyo miqyosida zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish ehtiyojini tug`dirmoqda.
1948 yilda tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish Xalqaro Ittifoqi tuzildi. Bu tashkilot flora va faunani muhofaza qilishga qaratilgan hamma ishlarni birlashtiradi. Mazkur xalqaro uyushma 1973 yilda «qora ro`yxat»ni chop etdi, unda batamom yo`qolib ketgan hayvonot turlari ro`yxati keltirilgan.
Jahon «Qizil kitobi» 1979 yilgacha chop etildi, shuningdek sobiq SSSR da ham «Qizil kitob» 1979 yilda chop etildi. «Qizil kitob» xavf xatar belgisi. Bu kitobga kam va yo`qolib ketayotgan o`simlik va hayvonlarning turlari to`g`risida ma'lumotlar berilgan.
O`zbekiston o`simlik va hayvon turlari soni 27000 dan ortiq bo`lib, ulardan hayvon turlari 15000 dan ortiq, o`simliklar, zamburug`lar va suvo`tlari esa 11000 atrofida.
O`zbekiston Respublikasi hududida hozirgi kunda 4500 ga yaqin gulli o`simlik turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko`pgina kamyob, endem va relikt turlar mavjud. Bunday turlarning soni 400 atrofida bo`lib, ular O`zbekiston florasining 10-12% ini tashkil qiladi.
Zarafshon vohasining florasi 2600 tur, Samarqand viloyatining 1700 tur, undan 201 tur dorivor o`simliklardir.
O`zbekiston florasining yo`qolib ketish xavfi ostida turgan 163 tur «Qizil kitob»ning 1984 yilgi nashriga kiritilgan, yangi «Qizil kitob»da esa (1998) kiritilgan o`simlik turlarining soni 301 taga yetdi.
O`zbekiston faunasida umurtqasiz hayvonlarning 677 turi (sut emizuvchilar -108, qushlar - 432, sudralib yuruvchilar - 58, amfibiyalar - 2 va baliqlar - 77) mavjud, umurtqasiz hayvonlar turlari esa 15 mingdan ortiq.
O`zbekistonning birinchi «Qizil kitob»i 1983 yilda nashr qilingan bo`lib, unga umurtqali hayvonlarning 63 turi kiritilgan edi.
Yangi «Qizil kitob» (2003) birinchi bor davlat tilida yozilgan bo`lib, ikkinchi tomida sut emizuvchilarning 23 turi, qushlarning 48 turi, sudralib yuruvchilarning 16 turi, baliqlarning 17 turi, xalqasimon chuvalchanglarning 3 turi, mollyuskalarning 14 turi va bo`g`imoyoqlilarning 61 turi kiritildi.
Ta'kidlash lozimki, «Qizil kitob»ga kiritilgan o`simliklar va hayvonlar ro`yxati yildan-yilga aniqroq bo`lmoqda va biz ularning yangi nashrlariga guvoh bo`lamiz.
O`zbekiston Respublikasi «Qizil kitob»ida o`simlik va hayvonot turi, oilasi, avlodi, turkumi tartibida alfavit bo`yicha ro`yxatga olingan va har bir o`simlik ko`rgazmali tarzda suratlari keltirilgan. Bu o`z navbatida noyob va yo`qolib borayotgan o`simlik va hayvonot turlari to`g`risida keng omma tomonidan aniq tasavvurga ega bo`lishlariga yordam beradi.
«Qizil kitob» muhofaza choralarini kuchaytirish, qo`riqxona va buyurtma hududlarini kengaytirish, yovvoyi o`simliklar bilan savdo-sotiqni tartibga solishda litsenziyalar tizimini joriy qilish kabi bir talay muhim tadbirlarni kun tartibiga qo`yadi.
Umuman, bu kitob barcha o`simlik va hayvonot muhofaza qilish borasida qonun asoslariga tayangan muhim hujjat hisoblanadi.
Kitobga kiritilgan o`simlik turlari 4 kategoriyaga bo’lingan:
«0» maqomi berilgan o`simlik turlari yo`qolgan yoki yo`qolish arafasida turgan o`simliklardir.
«1» maqomidagi o`simliklar turlari esa yo`qolib borayotgan turlardir. Bunga yo`qolib ketish xavfi ostida turgan, saqlab qolish uchun maxsus muhofaza qilishni talab etadigan o`simlik turlari kiritilgan.
«2» maqomidagi turlar esa noyob turlardir. Bu guruhga ma'lum kichik maydonlarda o`ziga xos sharoitlarda saqlanib qolgan, tez yo`qolib ketishi mumkin bo`lgan va ularning saqlanishini ta'minlash uchun jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar kiradi.
«3» maqomidagi o`simlik turlari kamayib borayotgan o`simliklardir. Bu guruhga kiritilgan o`simlik turlari ma'lum vaqt ichida soni va tarqalish maydonlari tabiiy sabablarga yoki antropogen omillari ta'siri ostida qisqarib ketayotgan turlar kiradi.
Mazkur risolaga Samarqand viloyati hududida uchraydigan va O`zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi»ga kiritilgan noyob va yo`qolib borayotgan, inson muhofazasiga muhtoj o`simlik va hayvon turlari to`g`risidagi ma'lumotlar matnlari o`zgartirishlarsiz kiritildi.
Kelajak oldidagi burchimiz.
Tabiatni asrash va boyliklaridan tejamkorona foydalanish insoniyat oldidagi eng muhim muammolaridan biri. Qaysikim, tabiat ehson - tuhfalarini ko’r - ko’rona sarflash va uning boyliklarini talon-taloj qilishga hech kimning haqqi yo’q.
Tabiat haqida qayg’urish - insoniyat o’zi haqida qayg’urishdir, chunki inson tabiatning farzandidir. Tabiat uchun yetkazilgan zarar insonning o’ziga qaratilgan zarardir. Texnika va ilmiy taraqqiyotning rivojlanishi insonning tevarak atrofga bo’lgan ta'sirini kuchaytirdi, bu esa hayvon va o’simlik dunyosining qashshoqlanishiga olib keldi. Bizning bu xatolarimizni kelajak avlod kechirarmikan? Yo’q. Bizdan oldingi qadimgi avlodlarimiz flora va fauna dunyosini tarixiy va madaniy yodgorliklarni shafqatsizlarcha qirishgan, qaysikim, endi ular haqida biz faqatgina rasmlar, qo’lyozmalar, arxeologik topilmalar orqali bilamiz. Lekin bu bilan biz ularni qattiq qoralay ham olmaymiz, chunki ularning ongi - bilimlari yetarli darajada emas edi. Ammo bizning zamonamiz insonlarini kelajak avlod kechirmaydi - sababi, biz ixtisoslashgan, takomillashgan va mukammal insonlardirmiz.
Tabiat o’zining go’zalligi bilan o’ziga insonoyatni jalb etadi. Har bir kishini maftunkor tog’larni qoplab turgan doimiy muzlar, ulardagi xushbo’y gullar, dorivor o’simliklar, hayvon turlari, toza havo, sho’x sharsharalari, muz chuqqilari, qoyalari bilan rom etadi. Bularning hammasidan zavq olish kerak, har bir narsaning o’z qadriga yetish, tabiatdagi mo’jazgina bir jonli mavjudotni ham asrab-avaylash lozim. Lekin insonlar bularning qadriga yetish, zavq olish o’rniga ularga ozor yetkazishadi, masalan, tog’da endi ochilgan gullarning eng kattasi, eng chiroylisini uzib olib, guldasta tayyorlaydi, lekin o’ylab ko’rishmaydi-ki ozgina vaqt o’tib bu gullar so’lib, qurib qolishini, o’z chiroyini yuqotgan guldastani esa tashlab yuboriladi. Boshqa mamlakatlarda bunday olishda ko’pgina ishlar qilingan. Masalan, Fransiyada tog’ etaklarida odamlar, uchun turli mavzularda "murojaatnoma"lar taxtakachlarda qoqib qo’yilgan, jumladan, gullarning dam oluvchi sayyohlarga murojaati: "Bizni uzmang, uzib siz bizni o’ldirasiz va bizni avlod qoldirishdan mahrum etasiz". Gullarni asray bilish, uning qadriga yetish har bir kishining madaniyati va tarbiyasidan darak beradi.
Qashqadaryo viloyati Oʻzbekistonning janubiy qismida daryo havzasida joylashgan. Qashqadaryo Pomir-Oloy togʻlarining gʻarbiy yon bagʻrida. Maydoni 28400 km2. Hudud yuqori darajadagi landshaft va biologik xilma-xillikka, boy flora va faunaga ega, ko'plab noyob, yo'qolib ketish xavfi ostida turgan va endemik turlarga ega. Oʻzbekistonning togʻli va choʻl landshaftlarining koʻpchiligi shu hududda ifodalangan. Iqtisodiy taraqqiyot natijasida Qashqadaryo vodiysining tabiiy ekotizimlari (asosan tekislik) deyarli butunlay antropogen landshaftlar bilan almashtirildi. Keyingi yillarda viloyatda transport infratuzilmasi, neft-gaz sanoati jadal rivojlanmoqda. Viloyat hududida ikkita qoʻriqxona (Hisor davlat va Kitob davlat geologik qoʻriqxonalari) va bitta qoʻriqxona – Muborak mavjud. Adabiy, idoraviy va shaxsiy maʼlumotlar asosida mintaqadagi sut emizuvchilarning toʻliq roʻyxati hamda tizimga muvofiq hozirgi taksonomik holati va yoʻqolib ketish xavfi holatini koʻrsatuvchi noyob va yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan turlarning roʻyxati tuzildi. Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqi (IUCN) toifalari va mezonlari (J1p:// %,w%g.shst"1-list.org) va O'zbekiston Respublikasi Qizil kitobi (matbuotda)1.
2016-yil avgust oyida Tojikiston bilan chegaradosh shu nomli tizmaning g‘arbiy etagida joylashgan Hisor davlat qo‘riqxonasi hududida dala o‘rganish ishlari olib borilib, u yerda noyob turlarning tarqalishi va ko‘pligi bo‘yicha materiallar to‘plangan. Rangi qisqarishi va koʻpligi tufayli Qizil kitobga kiritishga daʼvogar boʻlgan qizil marmotning hozirgi holati haqida ham maʼlumotlar toʻplandi. Materiallarni yig'ishda biz o'z ma'lumotlarimizdan va Hisor qo'riqxonasi xodimlarining so'rov ma'lumotlaridan, shuningdek, Rapshega xalqaro tashkiloti tomonidan taqdim etilgan kamera tuzoqlari ma'lumotlaridan foydalandik. Noyob sutemizuvchilar topilmalarining aniq geografik nomi, koordinatalari va ma’lumot manbai ko‘rsatilgan holda olingan nuqtalari O‘zbekiston Respublikasining noyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan hayvonlar turlarining Davlat kadastriga kiritildi. Qashqadaryo viloyatida umurtqali hayvonlarning 405 turi yashaydi, shundan 61 turi sutemizuvchilar, shulardan 12 turi Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobiga (matbuotda), 21 turi IUCN Qizil roʻyxatiga kiritilgan (1-jadval). .
Ko'p tishli chaqaloq (Fin errgesh). Dunyodagi eng kichik sutemizuvchi. Oʻzbekiston hududida Toshkent va Sirdaryo viloyatlarida yashaydi. Bundan tashqari, Termiz viloyatida va ko'lning janubiy qirg'og'ida alohida qayd etilgan. Aydarkul. Qashqadaryo viloyatida daryo vodiysidagi Hisor tizmasidan topilgan topilmadan ma'lum. Tanxazdaryo [1-2]. Oʻzbekistonda bu turi kam oʻrganilgan. Cheklovchi omillar ma'lum emas. U IUCN Qizil ro'yxatiga LC sifatida kiritilgan. Qashqadaryo viloyatidagi noyob sutemizuvchilarning tahdid holati 1 Uzun dumli tipratikan Paraechinus [Hemiechinus] gipomelalari (Brandt, 1836) 3(NT) LC
2 Baby multitooth Suncus etruscus (Savi, 1822) LC
3 Dog'li Putorak Diplomesodon pulchellum (Lixtenshteyn, 1823) LC
4 Katta taqa ko'rshapalak Rhinolophus ferrumequinum (Schreber, 1774) LC II
5 Kichik taqa ko'rshapalak Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800) 2(VU:D) LC II
6 Moʻylovli yarasa Myotis mystacinus (Kuhl, 1819) LC
7 Cho'l terisi yoki Ognev terisi Eptesicus bottae Peters, 1869 LC
8 Osiyolik barbastella leucomelas (Cretzschmar, 1826) LC
9 Keng quloqli tish Tadarida teniotis (Rafinesque, 1814) 2(VU:R) LC II
10 Oq qorinli o'q uchi Otonycteris hemprichi Peters, 1859 2(VU:R)
11 Qizil Marmot Marmota caudata (Geoffroy, 1844) LC
12 Yog'ochli uy sichqonchasi Dryomys nitedula (Pallas, 1778) LC
13 hind kirpi Hystrix indica Kerr, 1792 LC
14 Wolf Canis lupus Linnaeus, 1758 LC II
15 Vulpes korsak (Linnaeus, 1768) 2(VU:D) LC
16 Tyan-Shan jigarrang ayiq Ursus arctos isabellinus Horsfieldi, 1824 2(VU:R) LC I
17 Dasht polecat Mustela eversmanii Dars, 1827 2(VU:D) LC
18 Ligatsiya Vormela peregusna (Gueldenstaedt, 1770) 2(VU:D) VU A2c
19 Markaziy Osiyo (Markaziy Osiyo) otter Lutra lutra seistanica Birula, 1912 1(EN) NT I
20 Turkiston silovsisi silovsin isabellina Blyth, 1847 2(VU:D) LC II
21 Qor qoploni Panthera [Uncia] uncia (Schreber, 1775) 1(CR) EN C1 I I
22 Goiter jayron Gazella subgutturosa (Guldenstaedt, 1780) 2(VU:D) VU A2ad II
O‘zR KK – O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobi; IUCN - Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi; CITES - Yo'qolib ketish xavfi ostida turgan yovvoyi fauna va flora turlarining xalqaro savdosi to'g'risidagi konventsiya; CMS (CMS) - Yovvoyi hayvonlarning ko'chib yuruvchi turlarini saqlash to'g'risidagi konventsiya.
Hisor tizmasining archa oʻrmon zonalari). Oʻzbekiston Qizil kitobiga yoʻqolib ketish xavfi ostidagi, mozaik tarqalgan, tabiiy noyob turlar qatorida 3 (NT) maqomiga ega va IUCN Qizil roʻyxatiga LC sifatida kiritilgan.
Kichik taqa ko'rshapalak (Rhinolophus hipposideros). Bu tabiiy ravishda mozaika bilan taqsimlangan kichik tur. Oʻzbekistonda yagona topilmalardan maʼlum. Qashqadaryo viloyatida Hisor tizmalarida, jumladan Hisor va Kitob hududlarida uchraydi.
qo'riqxonalar. Dengiz sathidan 2500 m balandlikdagi tekisliklar, togʻ oldi va togʻlarning oʻrta kamarlarida, vohalarda yashaydi. Cheklovchi omillar - bu boshpana joylarining buzilishi, yashash joylarining buzilishi. Oʻzbekiston Qizil kitobiga 3 (NT) maqomi bilan va IUCN Qizil kitoblariga LC maqomi bilan kiritilgan.
Oq qorinli o'q uchi (Otonycteris hemprichi). Bu zaif, tabiiy ravishda kam uchraydigan, mahalliy tarqalgan tur. Choʻl zonasi tekisliklarida, dengiz sathidan 1000 m balandlikdagi togʻ etaklarida yashaydi. Surxondaryo viloyatining janubi va shimoliy qismida uchraydi. Qashqadaryo viloyatining Hisor tizma tog‘ etaklarida uchrashuvlar bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, tur etarli darajada o'rganilmagan. Oʻzbekiston Qizil kitobiga 2(VU:R) maqomi bilan kiritilgan.
Qizil marmot (Marmota caudata). Hisor tizmasining alp oʻtloqlarining tipik aholisi. U archa va tekislik oʻrmonlarida ham uchraydi. Daryoning o'rta oqimida Qizildaryo dengiz sathidan 2000 m balandlikda turlarning tarqalishining quyi chegarasidan o'tadi. Oxirgi 15 yil
Hisor tizmalarida qizil marmot turlarining qisqarishi va koʻpligining umumiy tendentsiyasi kuzatilmoqda, bu bizning oʻtmishda (1992 yildan boshlab) dala ishlari davomida va 2016 yilda olib borilgan dala ishlari davomida tasdiqlangan. Soʻnggi oʻn yil ichida u butunlay yoʻqolib ketgan. Jindidaryo, Igrisu va Kalasoy daryolarining yuqori oqimi. 1992 yilda biz daryoning chap qirg'og'idagi qizil marmotning yashash joylarini o'rgandik. Kalasay, 3500 m a.s.l. [3]. Bu hududdan chorva mollari boqish uchun intensiv foydalanilgan. Biz qo'y suruvlarining harakatini kuzatishimiz mumkin edi, teshiklarga o'rnatilgan tuzoqlar va toshlardan yasalgan ko'plab ov terilarini topdik. Bugungi kunga qadar bu hududda, shuningdek, Igrisuvning yuqori oqimida joylashgan marmotlar Hisor qoʻriqxonasi chegaralari va Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari orasidagi suv havzasi tizmasigacha butunlay yoʻq qilingan. Bu erda faqat bu hayvonning yashamaydigan chuqurlari qolgan. Tur IUCN Qizil ro'yxatiga LC sifatida kiritilgan. Cheklovchi omillar brakonerlik, yashash joylarini yo'qotish va ehtimol epizootiyadir. Turlarning tarqalishi va ko‘pligi dinamikasini yanada o‘rganish talab etiladi, bu esa O‘zbekiston Qizil kitobiga kiritish uchun asos bo‘lishi mumkin.
Markaziy Osiyo otter (Vita Mra seistanica). Yo'qolib ketish xavfi ostida, mahalliy tarqalgan kichik turlar. Janubi-gʻarbiy Pomir-Oloydagi Hisor tizmalarida uchraydi. Qashqadaryo viloyatida Hisor tizmasining gʻarbiy shoxlarida Oʻrta osiyo oʻti borligini G.I. Ishunin [4-5], B. Aromov [6], V.I. Taryannikov [7]. Birinchi ikki muallif uchrashadi daryoning o'rta oqimida otter topilmalari mavjud. Qizildariya. IN VA. Taryannikov yirtqich hayvonni daryo vodiysida topdi. Qashqadaryo, Bashir qishlog‘i hududida. Soʻnggi maʼlumotlar Hisor togʻ tizmasining gʻarbiy soylarida, ilgari taxmin qilinganidek, nafaqat Qizildaryo va Qashqadaryo kanalida, balki daryo havzasida ham otter borligini koʻrsatadi. Oqsuv chap irmoqlari bilan Yakkaxona, Tamshush, Sutushar va undan kichikroqlari [8-9]. Hisor qoʻriqxonasi hududida muhofaza qilinadi. Oʻzbekiston Qizil kitobiga 1 (EN) maqomi bilan va IUCN Qizil roʻyxatiga NT maqomi bilan kiritilgan.
Tyan-Shan jigarrang yoki oq tirnoqli ayiq (Ursus arctos isabellinus). Qashqadaryo viloyatida Hisor tizmasining janubi-gʻarbiy Pomir-Oloy togʻlarida hamma joyda tarqalgan. Oʻzbekiston Qizil kitobiga 2-maqom bilan kiritilgan (VU: R) - zaif, mozaik tarzda tarqalgan kichik turlar. Hisor va Kitob qoʻriqxonalari hududida muhofaza qilinadi.
Dasht polekati (Mustela eversmanii). Mamlakatda zaif, kamayib borayotgan, mozaik tarzda tarqalgan. Viloyat hududidagi uchrashuvlar Qarshi dashtidan ma'lum [10-11]. Rivojlanish natijasida tegishli yashash joylari sezilarli darajada qisqardi. Oʻzbekiston Qizil kitobiga 2-maqom bilan (VU: D) va IUCN Qizil roʻyxatiga LC sifatida kiritilgan.
Turkiston silovsisi (Lynx lynx isabellinus). Zaif, kamayib borayotgan, mozaik tarzda tarqalgan kichik turlar. Qashqadaryo viloyatida Hisor qoʻriqxonasi hududidagi barcha daryolarning toʻlqinli tekisliklarida uchraydi. Hayvonning eng koʻp soni qoʻriqxonaning Qizilsuv va Miraka hududlarida. Oʻzbekiston Qizil kitobiga 2-maqom bilan (VU: D) va IUCN Qizil roʻyxatiga LC sifatida kiritilgan.
Qor qoploni yoki irbis (Panthera uncia). Soni kamayib borayotgan va tor doiradagi noyob tur, yoʻqolib ketish arafasida. Qashqadaryo viloyatida qor qoploni Hisor tizmasida uchraydi. Qoida tariqasida, u dengiz sathidan 2200 dan 4500 m gacha balandlikdagi tog'larning yuqori kamarlarida yashaydi. archa o'rmonlari kamaridan to alp o'tloqlarigacha, kuchli relyefli hududlarga - qoyali daralarga, tosh uyumlariga va tog' jinslariga ustunlik berib, kichik platolar va alp o'simliklari bilan vodiylar bilan almashinadi. Irbis vertikal koʻchishlarni amalga oshiradi, qishda yovvoyi tuyoqlilar ortidan quyi togʻ kamarlariga koʻchib oʻtadi, odatda archa oʻrmonlari zonasidan pastga tushmaydi – dengiz sathidan 2000 m balandlikda, baʼzan Toshqoʻrgʻon qishlogʻiga yetarlicha yaqinlashadi. Qizildaryo va Oqsuv daryolarining yuqori oqimida, Bourchi, Oqsuv, Karamkoʻl, Xursand, Shilxozor, Daynashkan, Xusancha, Mizakigov, Kumirli, Taipok, Kurinov yoʻllarida uchraydi. Daryoning yuqori oqimidagi Xo‘jaqulbars traktida qor qoploni doimiy ravishda uchraydi. Tamshush (3700-4000 m a.s.l.), urdagi qoʻriqxona chegarasida. Eramku daryosi havzasidagi Xozratsulton shahri etagida. Aksu, daryoning yuqori oqimida Botirboy (Oqsuv daryosining yirik irmogʻi) va daryoning yuqori oqimidagi Severtsov muzligida.
Aksu. U 1(CR) maqomi bilan O‘zbekiston Qizil kitobiga va EN C2a(i) maqomi bilan IUCN Qizil ro‘yxatiga, CITES I ilovasi va CMS I ilovasiga kiritilgan. Hisor qoʻriqxonasida muhofaza qilinadi. Cheklovchi omillar em-xashakni yo'qotish, brakonerlik, chorva mollarining yo'qolishi uchun o'ch olish uchun o'ldirish, yashash joylarining buzilishi va buzilishidir.